Έκθεση 120 αριστουργημάτων στο Αμβούργο με θέματα για ναυάγια, πυρκαγιές, σεισμούς, εκρήξεις ηφαιστείων, πλημμύρες

Παρασκευή 29 Ιουνίου 2018. Ξεκινά στην Αίθουσα Τέχνης του Αμβούργου, την Hamburger Kunsthalle, η σπουδαία έκθεση «Entfesselte Natur: Das Bild der Katastrophe seit 1600″ («Απελευθερωμένη Φύση: Η Εικόνα της Καταστροφής από το 1600»). Θα διαρκέσει έως τις 14 Οκτωβρίου. Παρουσιάζονται 120 πίνακες, γλυπτά, φωτογραφίες, εκτυπώσεις, ταινίες και βίντεο από μεγάλα μουσεία όπως Λούβρο και Ορσέ του Παρισιού, Εθνική Πινακοθήκη και Βικτωρία και Αλβέρτος του Λονδίνου, και Κούνστχαους της Ζυρίχης, με θέμα τις φυσικές καταστροφές και την αποτυχία των ανθρώπων να συμβιώσουν αρμονικά με την φύση. Πρόκειται για διάσημα έργα τέχνης, με ναυάγια, πυρκαγιές, σεισμούς, εκρήξεις ηφαιστείων, και πλημμύρες.

Πέμπτη 16 Αυγούστου 2018. Τελειώνοντας την πολύωρη περιήγησή μου στην μόνιμη έκθεση της Αίθουσας Τέχνης του Αμβούργου με Ροσσέττι, Πικάσσο, Κοκότσκα, Καντίνσκυ, Μαγκρίτ, Γκρος, Κίρχνερ και πολλούς άλλους διάσημους ζωγράφους, επισκέπτομαι και την φιλοξενούμενη «Entfesselte Natur».

«Το ρήγμα του φράγματος του Αγίου Αντωνίου κοντά στο Άμστερνταμ»  

Σάββατο 4 προς Κυριακή 5 Μαρτίου 1651. Στην Ολλανδία ξεσπούν σφοδρές καταιγίδες. Οι ακτές πλημμυρίζουν. Η θεομηνία πλήττει και το Άμστερνταμ. Το φράγμα του Αγίου Αντωνίου δεν αντέχει, διαρρηγνύεται και πλημμυρίζει μεγάλο μέρος της πόλης. Αυτόπτης μάρτυρας της καταστροφής είναι και ο 41χρονος γεννημένος στην Διέππη Ολλανδός ζωγράφος Γιαν Ασελάιν ο οποίος εγκατέλειψε ως Ουγενότος την Γαλλία. Ο Ασσελάιν ζωγράφισε διαφορετικές εκδοχές της καταστροφής, από τις οποίες η διαστάσεων 85,5×108,2 «Το ρήγμα του φράγματος του Αγίου Αντωνίου κοντά στο Άμστερνταμ» ελαιογραφία του 1651 που θα την αποκτήσει τοRijksmuseum θεωρειται η πιο δραματική. Καθώς οι Ολλανδοί ήταν πάντα περικυκλωμένοι από νερό, η διάρρηξη ρηγμάτων δεν είναι κάτι ασυνήθιστο όπως μαρτυρούν διάφοροι πίνακες που θα εκτεθούν στα ολλανδικά μουσεία.

Ο ανεμίζων μανδύας του άνδρα στα αριστερά δείχνει ότι η καταιγίδα συνεχίζεται, ενώ ξεσπούν και άλλες στα δεξιά του πίνακα. Το έντονο κόκκινο του μανδύα δημιουργεί κοντράστ με το έντονο μπλε των σύννεφων ανάλογο της αντίθεσης ανθρώπου και φύσης.

«Αρκτικός Ωκεανός»

Σάββατο 8 Δεκεμβρίου 1787. Γκράιφσβαλντ, βορειοανατολική Γερμανία. Ο 13χρονος Κάσπαρ Νταβίντ πατινάρει πάνω σε ένα παγωμένο χαντάκι. Ξαφνικά ο πάγος υποχωρεί και βυθίζεται στο νερό. Αμέσως σπεύδει ο κατά ένα χρόνο μικρότερος αδελφός του Γιόχαν Κρίστοφερ για βοήθεια. Ο μεγάλος αδελφός σώζεται, όμως ο 12χρονος πνίγεται στα παγωμένα νερά.

Χειμώνας 1820/1821. Ο Κάσπαρ Νταβίντ είναι πλέον ο 46χρονος διάσημος ζωγράφος Κάσπαρ Νταβίντ Φρήντριχ. Προ διετίας ολοκλήρωσε ένα από τα διασημότερα αριστουργήματα της παγκόσμιας ζωγραφικής, τον «Οδοιπόρο πάνω από την θάλασσα της ομίχλης». Παρακολουθώντας κάποια επιπλέοντα στον Έλβα κομμάτια πάγου, εμπνέεται να ζωγραφίσει τον Αρκτικό Ωκεανό. Δύο χρόνια αργότερα ολοκληρώνει στην Δρέσδη το «Das Eismeer», τον «Αρκτικό Ωκεανό». Ως το 1965 θα ονομάζεται «Das Eismeer (Die gescheiterte Hoffnung)» δηλαδή «Κατεστραμμένη Ελπίδα» για να μην συγχέεται με έναν άλλο πίνακά του με θέμα τον Βόρειο Πόλο. Το έργο εκτίθεται για πρώτη φορά το 1824 στην έκθεση της Ακαδημίας της Πράγας με τίτλο «Μια εξιδανικευμένη σκηνή της Αρκτικής θάλασσας, με ένα ναυαγισμένο πλοίο στις συσσωρευμένες μάζες πάγου».

Ο Φρήντριχ δημιουργεί τον πίνακα χωρίς να έχει επισκεφθεί τον Βόρειο Πόλο. Άλλωστε, θα περάσουν σχεδόν 90 χρονια ωσότου οι Αμερικανοί Ρόμπερτ Πήρυ και Μάθιου Χένσον με τέσσερις Ινουίτ φθάσουν πρώτοι στις 6 Απριλίου 1909, πάνω σε έλκηθρα σκύλων, στον Βόρειο Πόλο. Λέγεται ότι τις εικόνες πληροφορήθηκε από την πρόσφατη αποστολή του Γουίλιαμ Έντουαρντ Πάρι. Όπως και ότι ο τραγικός πνιγμός  του αδελφού του τον ώθησε να ζωγραφίσει τον πίνακα  όπου ο πάγος ταυτίζεται με την φύση και το θάνατο και με τις  ογκώδεις «μνημειακές» διαστάσεις εξαφανίζει το πλοίο το οποίο ίσα που φαίνεται στα δεξιά να βυθίζεται.

«Το Αμβούργο μετά την μεγάλη πυρκαγιά του 1842»

Πέμπτη 5 Μαΐου 1842. Στην 1 την νύχτα, ένας Αμβούργιος ειδοποιεί τον νυκτοφύλακα ότι το γειτονικό καπνεργοστάσιο του Έντουαρντ Κοέν στην Ντάιχστρασσε 42 έπιασε φωτιά. Σύντομα οι φλόγες περνούν απέναντι στον αριθμό 25. Παρά τα παρατηρητήρια στους πυργίσκους των εκκλησιών και το σύστημα ειδοποίησης με κέρατα από τους φύλακες, η χαμηλή στάθμη των υδάτων του Έλβα δεν επιτρέπει άντληση επαρκών ποσοτήτων νερού για κατάσβεση της πυρκαγιάς που απλώνεται γρήγορα στην παλαιά πόλη με τα πολλά ξύλινα κτήρια και τις εμπορικές αποθήκες με εύφλεκτα υλικά. Στις 79 ώρες έως τις 7 το πρωί της 8ης Μαΐου που κατασβένεται η πυρκαγιά, 70.000 κάτοικοι, ο μισός πληθυσμός της πόλης, εγκαταλείπει τα σπίτια του, 1.700 κτήρια με 4.000 κατοικίες, πάνω από 100 αποθήκες, 7 εκκλησίες, 2 συναγωγές, 60 σχολεία και πολλά δημόσια κτήρια μεταξύ των οποίων της Τράπεζας του Αμβούργου και το Δημαρχείου  του 1290 που γκρεμίστηκε για να σχηματισθεί αντιπυρική ζώνη, καταστρέφονται, 51 άτομα απανθρακώνονται, οι 22 πυροσβέστες, ενώ άλλοι 20.000 μένουν άστεγοι.

Το τεράστιο κόστος για τις ασφαλιστικές εταιρείες γίνεται αφορμή να δημιουργηθεί ο θεσμός της αντασφάλισης, της ασφάλισης μιας ασφαλιστικής εταιρείας σε άλλη, οικονομικά ευρωστότερη, τον αντασφαλιστή.

Την ίδια χρονιά, ο ντόπιος σχεδιαστής και ζωγράφος Γιάκομπ Γκένσλερ ζωγραφίζει με λάδι τον πίνακα «Το Αμβούργο μετά την μεγάλη πυρκαγιά του 1842» ενώ σχεδιάζει με τεχνική μεσαιωνικής μινιατούρας και τα ευχαριστήρια έγγραφα του Αμβούργου στις αρχές Πρωσσίας, Σάχσεν-Μάινινγκεν, Νασάου, Ολλανδίας και Αγγλίας που βοήθησαν την πυρόπληκτη πόλη.

«Η βύθιση του Αούστρια

Τετάρτη 1 Σεπτεμβρίου 1858, απόγευμα. Το ατμόπλοιο «Αούστρια» αποπλέει με μετανάστες από το λιμάνι του Αμβούργου για τις ΗΠΑ. Τρεις ημέρες αργότερα παίρνει και άλλους επιβάτες από το Σαουθάμπτον. Δευτέρα 13 Σεπτεμβρίου βρίσκεται 1.000 μίλια ανατολικά της Νέας Σκωτίας και θέλει 5 ημέρες για το λιμάνι της Νέας Υόρκης. Σύμφωνα με τους κανονισμούς, το πλοίο απολυμαίνεται με υποκαπνισμό των κάτω καταστρωμάτων με πίσσα. Τέταρτος μηχανικός και λοστρόμος αφήνουν να περνά από μια δεξαμενή με πίσσα αλυσίδα για να παραγάγει καπνό προς απολύμανση. Την αφήνουν όμως πολλή ώρα και μόλις ο λοστρόμος την πιάνει, βγάζει μια κραυγή πόνου  καθώς του καίει τα χέρια. Η αλυσίδα του πέφτει στο ξύλινο πάτωμα, αναποδογυρίζεται η δεξαμενή με την καυτή πίσσα και ξεσπά πυρκαγιά που εξαπλώνεται τόσο γρήγορα που η ατμομηχανή του πλοίου δεν μπορεί πλέον να σταματήσει ενώ το πηδάλιο παύει να λειτουργεί. Με την πλήρη ταχύτητα των 11 κόμβων και τον άνεμο η φωτιά φουντώνει. Ξεσπά πανικός στο πλοίο που εντείνεται μετά από μια έκρηξη. Πολλοί επιβάτες που πηδούν από το κατάστρωμα κομματιάζονται από την προπέλα ενώ και ο πλοίαρχος Φρήντριχ Χάυντμαν που προσπαθεί να μπει σε μια από τις οκτώ σωσίβιες λέμβους πνίγεται κατεβαίνοντας με σχοινί. Πολλοί πνίγονται στα κύματα. Το φλεγόμενο πλοίο ακυβέρνητο κάνει κύκλους  ώσπου το προσεγγίζουν δύο σκάφη, το γαλλικό Μωρίς και το Νορβηγικό Καταρίνα που διασώσουν 89 επιβάτες και μέλη του πληρώματος ενώ 456 χάνουν την ζωή τους.

O Γάλλος Εζέν Ιζαμπέ που ήθελε να γίνει ναυτικός αλλά τελικώς με την επιμονή του πατέρα του έγινε ζωγράφος και λιθογράφος, το αντίθετο δηλαδή του συνηθισμένου με τους γιους που θέλουν καλλιτεχνική καριέρα και τους γονείς που προτιμούν κάτι πρακτικότερο, αποδίδει το 1858 το τραγικό συμβάν στην ελαιογραφία «Η βύθιση του Αούστρια» την οποία θα αποκτήσει το Εθνικό Ναυτικό Μουσείο του Παρισιού.  

«Ο Τελευταίος Άνθρωπος» 

Όλα τα εκτιθέμενα έργα πραγματεύονται τον ζόφο που προκαλούν θεομηνίες και καταστροφές. Υπάρχει όμως και ένα που απεικονίζει τον μεγαλύτερο εφιάλτη που μπορεί κάποιος να φανταστεί. Είναι ο «Τελευταίος Άνθρωπος», υδατογραφία που δημιούργησε το 1832 ο ρομαντικός Άγγλος ζωγράφος και χαράκτης Τζων Μάρτιν. Οι εξοικειωμένοι με το έργο του έχουν συνηθίσει να βλέπουν επικές και επιβλητικές αναπαραστάσεις τοπίων και καταστροφών εμπνευσμένων από μυθολογία και Βίβλο, με τις διαστάσεις του τοπίου να εκμηδενίζουν τον απεικονιζόμενο μικροσκοπικό άνθρωπο. Στον πίνακα, ο Μάρτιν παρουσιάζει ένα «αποκαλυπτικό» όραμα βασισμένο στο ποίημα «Ο τελευταίος άνθρωπος» που έγραψε το 1823 ο Σκώτος Τόμας Κάμπελ και που αρχίζει έτσι:
«The Sun’s eye had a sickly glare,
   The Earth with age was wan,
The skeletons of nations were
   Around that lonely man!…»
(Το μάτι του Ήλιου είχε μια αρρωστημένη λάμψη,
Η Γη από τα χρόνια ήταν ωχρή,
Οι σκελετοί των εθνών κύκλωναν
Αυτόν τον μοναχικό άνθρωπο!…)
Στον πίνακα υπάρχει μόνο ένας άνθρωπος με γυρισμένη πλάτη στον παρατηρητή, στην λεγόμενη στάση «Rückenfigur» όπως λέγεται στα Γερμανικά. Πρόκειται για τον τελευταίο ζωντανό άνθρωπο,  μια ανθρώπινη μορφή με λευκό χιτώνα που έχοντας στραμμένη την πλάτη στον παρατηρητή χαιρετά από την άκρη ενός βραχώδους λόφου  με υψωμένο το αριστερό χέρι έναν κατακόκκινο ήλιο που δύει πίσω από σύννεφα.

Το θέμα ήταν δημοφιλές τον 19ο αιώνα. Το 1816 ο λόρδος Βύρων δημοσίευσε το ποίημα «Darkness», όπου περιέγραφε το σβήσιμο του ήλιου και την συνεπακόλουθη εξαφάνιση της ανθρωπότητας. Στο τέλος του απομένει μόνο η συνείδηση του αφηγητή, ο οποίος είναι ο τελευταίος άνθρωπος που έχει απομείνει σε ένα ερημωμένο και σκοτεινό κόσμο.  Τον ίδιο τίτλο, «Ο Τελευταίος Άνθρωπος» φέρει και ένα μυθιστόρημα της δημιουργού του «Φρανκενστάιν» Μαίρη Σέλλεϋ. Σε αυτό περιγράφει την εμφάνιση μιας πανδημίας τον 21ο αιώνα εξαιτίας της οποίας η ανθρωπότητα φθάνει ένα βήμα πριν τον αφανισμό της.

Ο Μάρτιν θα δημιουργήσει το 1849 έναν πίνακα σε λάδι με τον ίδιο τίτλο και θέμα που βρίσκεται στην Γουώκερ Αρτ Γκάλλερυ του Λίβερπουλ, επίσης βασισμένος στο χαμένο προσχέδιο του 1826. Το ίδιο θέμα αναπτύσσει το 1852-1853  στην σειρά «Δευτέρα Παρουσία» βασισμένη στην Αποκάλυψη του Ιωάννου.