Νίκος Εγγονόπουλος: «Ερμής εν αναμονή». Λάδι σε μουσαμά (1938)

1939: Ο Νίκος Εγγονόπουλος έχει ολοκληρώσει εδώ και έναν χρόνο την πολύχρονη μαθητεία του, πρώτα στο Παρίσι και μετά στην Αθήνα δίπλα στον Παρθένη και τον Κόντογλου. Στα έργα του είναι εμφανής η βυζαντινή και η λαϊκή παράδοση που διδάχθηκε αλλά και ο Giorgio de Chiricο κο που είναι το ίνδαλμα των υπερρεαλιστών . Μέσα σε αυτόν τον χρόνο που πέρασε, εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή («Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν») και αυτήν εδώ την χρονιά εκδίδει και την δεύτερη («Το Κλειδοκύμβαλο της Σιωπής») ενώ παρουσιάζει και την πρώτη του ατομική έκθεση στο σπίτι του ποιητή Νικόλα Καλαμάρη (Νικόλας Κάλας ή Νικήτας Ράντος). Ο τελευταίος, ήδη από το μέσον της δεκαετίας του 1930, όταν ζούσε στο Παρίσι, είχε ενταχθεί στην υπερρεαλιστική ομάδα όπου ο André Breton τον είχε κατατάξει στα «πιο φωτεινά και τα πιο τολμηρά» μυαλά της εποχής.
Από τα πρώτα του έργα, ο Εγγονόπουλος καταφέρνει να καθιερώσει κάποια πολύ χαρακτηριστικά στοιχεία είτε δικά του είτε δάνεια, από βυζαντινή αγιογραφία μέχρι Giorgio de Chiricο. Στο έργο του «Ποιητής και Μούσα» για παράδειγμα, του 1938, άρχισε την «γνώριμη» αντικατάσταση των κεφαλιών με αντικείμενα (εύρημα που συναντάμε τουλάχιστον 20 χρόνια ενωρίτερα στις «Ανήσυχες Μούσες» του Giorgio de Chiricο, αν και ο Εγγονόπουλος έδωσε στις άψυχες κούκλες/ανδρείκελα του de Chiricο ζωή και κίνηση, όπως άλλωστε και στα πιο «βυζαντινά» του στοιχεία έδωσε ζωτικότητα εκεί όπου οι αγιογράφοι έφτιαχναν εξαϋλωμένες μορφές) όπου η μούσα αντί για κεφάλι έχει έναν πάπυρο σε ειλητάριο, την χρήση γεωμετρικών συμβόλων, τα ψάρια στο πάτωμα που σπάνε την συμμετρία, την περίτεχνη πτυχογραφία πάνω στην αρχαία ελληνική ενδυμασία, τα μακρόστενα σύννεφα.
Ανάλογη θεματολογία και παρόμοια σύμβολα χρησιμοποιεί το 1939 και στην ελαιογραφία του «O Eρμής εν αναμονή». Ένας πίνακας που συνδυάζει παρωδία και αγωνία με μυθoλογικές μορφές. Όπως στο «Ποιητής και Μούσα» η αντρική φιγούρα (ο «ποιητής») είναι καθισμένος δίπλα στο παράθυρο, έτσι και σε αυτόν εδώ, η αντρική φιγούρα (Ερμής) κάθεται δίπλα στο παράθυρο ενώ οι γυναικείες του απευθύνονται σε όρθια στάση. Εκτός όμως από τις ομοιότητες, υπάρχουν ανάμεσα στους δύο πίνακες και ουσιώδεις διαφορές. Στο «Ποιητής και Μούσα» οι κώνοι, σύμβολο τόσο φαλλικό όσο και πνευματικό (δημιουργία και έμπνευση) έχουν την βάση κάτω και την κορυφή επάνω. Ο ποιητής δηλαδή είναι σε φάση ανοδική, γόνιμη. Αντίθετα, ο Ερμής έχει μεν «απασφαλίσει» έχει δηλαδή τραβήξει το σπαθί από το θηκάρι, σύμβολο επίσης φαλλικό αλλά και δράσης, αλλά παραμένει αδρανής, με το σπαθί να δείχνει προς κάτω σε μια φάση δηλαδή καθοδική. Φαίνεται σκεπτικός και αναποφάσιστος.
Οι αυτόματοι συνειρμοί που εξυπακούονται στο έργο των υπερρεαλιστών ταυτίζουν τον Ερμή τόσο με τον ίδιο τον καλλιτέχνη όσο και γενικότερα με τον Έλληνα.
Ο Εγγονόπουλος δέχθηκε μια σκληρή, στα όρια του κακοήθειας, επίθεση από τους Έλληνες κριτικούς που του επεφύλασσαν κακομεταχείριση και κατακραυγή. Από την μία ο μικροαστικός δεξιός συντηρητισμός και από την άλλη ο αριστερός λαϊκισμός με την «προλεταριακή αισθητική» της εποχής δεν επέτρεπαν την πρόσληψη και καλλιέργεια στοιχείων μοντερνισμού. Η χυδαιότητα και ο επαρχιωτισμός ήταν τα στοιχεία που αντιμετώπισε ο υπερρεαλισμός στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Από το «Ελεύθερο Βήμα» μέχρι την «Εστία» ο Εγγονόπουλος (όπως και ο Εμπειρίκος και άλλοι υπερρεαλιστές) αντιμετωπίζονται ως παράφρονες και ψυχικά νοσούντες.
Η Ελλάδα από την μία, η Ευρώπη που αποδέχεται κάθε μοντέρνο από την άλλη, θα μπορούσαν να είναι οι δύο γυναικείες μορφές όπως τις βίωνε προσωπικά μέσα από το έργο του ο ποιητής και ζωγράφος Εγγονόπουλος. Το δίπολο αυτό όμως δεν είναι εύκολο να αξιολογηθεί ως προς το ποιός πόλος εκφράζει το «ανώτερο» το «καλύτερο» το «προτιμητέο».
Η γυναικεία μορφή στα αριστερά με την ελληνική ενδυμασία κρατά μια γλάστρα, με ρίζες μέσα στο χώμα που βγάζει φύλλα. Διακρίνεται από μια ευγενική λιτότητα στο ντύσιμο χωρίς τίποτε το περιττό.
Η γυναικεία μορφή στα δεξιά πάλι, εμφανίζει χάρη, κομψότητα (λεπτή μέση, τονισμένο μπούστο) και διαχειρίζεται το «περιττά κομψό» όπως η δαντέλα, τα βραχιόλια, η βεντάλια. Για κεφάλι όμως αντί για γλάστρα φέρει ένα πιόνι σκακιού. Ο δυτικός ορθολογισμός, η πορεία/μάχη – πρόκληση για τον θεό του πνεύματος και του εμπορίου («Κερδώος») απεικονίζονται στην φιγούρα αυτή.
Έτσι, είναι και ο Έλληνας γενικότερα που θα μπορούσε να κρύβεται, όπως τον παρουσιάζει εδώ τον Ερμή ο Nίκος Eγγονόπουλος, πίσω από τον θεό με την πολύπλευρη προσωπικότητά του. Το ελληνικό πνεύμα υπάρχει, είναι ζωντανό, αλλά παραμένει σε διλημματική αδράνεια λόγω της νεοελληνικής πραγματικότητας όπου δύο γυναικείες μορφές δείχνουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις με τεταμένο τον δεξιό δείκτη η αρχαιοπρεπής ελληνική μορφή (η οποία στη θέση του κεφαλιού έχει μια γλάστρα) να δείχνει προς τα δεξιά και το αριστερό η άλλη, ντυμένη με ευρωπαϊκή τουαλέτα και με ένα πιόνι σκακιού στη θέση του κεφαλιού, να δείχνει προς την αριστερή κατεύθυνση. Τα κοινωνικά και πολιτικά ρεύματα της εποχής, η αναζήτηση του εθνικού στοιχείου στην τέχνη μέσα από ευρωπαϊκές φόρμες (και όχι μόνο στην ποίηση ή την ζωγραφική, αλλά και στην μουσική ακόμη, ο Σκαλκώτας για παράδειγμα έχει τελειώσει προ 3ετίας τους «36 ελληνικούς χορούς για ορχήστρα») απασχολούν το ελληνικό πνεύμα και την σκέψη για διανοούμενους, καλλιτέχνες, ακόμη και πολιτικούς.
Η δυαδικότητα – δίλημμα εμφανίζεται και στην θέα από τα 2 παράθυρα: αστικό τοπίο με δρόμο και ένα χέρι σαν αυτά που χρησιμοποιούσαν οι διαφημίσεις στο αριστερό, φύση με δένδρα στο δεξί.
Στα σανίδια του πατώματος παρουσιάζονται τρία ψάρια και ένα υπόδημα. Η αποκωδικοποίηση του συμβολισμού γίνεται με περισσότερα τους ενός κλειδιά, μεταξύ των οποίων και το ψυχαναλυτικό. Τα ψάρια παραπέμπουν τόσο στο ασυνείδητο (αυτό που είναι κρυμμένο κάτω από τα νερά της θάλασσας ή του ωκεανού) ατομικό και συλλογικό όσο και στην σεξουαλικότητα αλλά και στην libido (μάλιστα, την ίδια χρονιά που ο Eγγονόπουλος παρουσιάζει τον «Ερμή» του, πεθαίνει και ο Freud ο οποίος περιέγραψε το μέρος αυτό του «id» την ενέργεια που γεννούν τα ένστικτα γενετήσιο και επιβίωσης).
Ο συγκρητισμός του πίνακα (του πίνακα ενός ζωγράφου με εθνοκεντρικές ανησυχίες) είναι ανάλογος του συγκρητισμού πολιτισμού ενός ολόκληρου έθνους που αναζητεί την ταυτότητά του.