Σπύρος Σαμάρας

Ο Σπύρος Σαμάρας (Σπυρίδων – Φιλίσκος Σαμάρας όπως ήταν το πλήρες όνομά του) ήταν αναμφίβολα μια από τις μεγαλύτερες μορφές της ελληνικής μουσικής των τελευταίων 2 αιώνων, αλλά με δημοφιλία αντιστρόφως ανάλογη της αξίας του. Και τούτο καθώς αντιμετωπίσθηκε με διπλή καχυποψία:
Αφενός, ανήκε στο φιλοβασιλικό στρατόπεδο, σε αντίθεση λόγου χάριν με τον δημοφιλή, ακραιφνή –σε σημείο λαϊκίστικης υπερβολής- Βενιζελικό Μανόλη Καλομοίρη και συνδεόταν στενά με την βασιλική οικογένεια.
Αφετέρου, διέθετε αριστοκρατικό χαρακτήρα και ήταν κοσμοπολίτης από τα γενοφάσκια του. Ο πατέρας του Σκαρλάτος Σαμάρας γεννήθηκε στην Βιέννη με καταγωγή από Σιάτιστα και ήταν «γραμματέας υποπρόξενου» του Ελληνικού Βασιλικού Προξενείου ενώ η μητέρα του Φαννής Ελάου ήταν γεννημένη στην Κωνσταντινούπολη. Αυτό το υπόβαθρο τον είχε καταστήσει κάτι σαν «συνθέτη του παλατιού».
Ακόμη, σε αντίθεση με τις ανατολίτικες επιρροές των συγχρόνων του ήταν πρωτίστως Ευρωπαίος και λάτρης της αρχαίας Ελλάδος.
Ο κορυφαίος συνθέτης της Επτανησιακής Σχολής ο οποίος διακρίθηκε στο χώρο της όπερας, γεννήθηκε στην Κέρκυρα στις 29 Νοεμβρίου 1861. Πρώτος του δάσκαλος στη μουσική υπήρξε ο επίσης Κερκυραίος μουσουργός Σπυρίδων Ξύνδας, ο οποίος του συνέστησε να συνεχίσει στο Ωδείο Αθηνών, όπου και τελικά ενεγράφη το 1874, παρακολουθώντας συστηματικά μαθήματα από το επόμενο έτος. Δάσκαλοί του ήταν ο Φρειδερίκος Βολωνίνης (βιολί), ο Άγγελος Μασκερόνι και ο Ερρίκος Στανκαμπιάνο (θεωρητικά, ενορχήστρωση και πιάνο).
Τον Δεκέμβριο του 1881 άνοιξε τα φτερά του για την διμελή αναγνώριση καθώς έφυγε για ανώτερες σπουδές στο Παρίσι. Σημαντικότερος καθηγητής του στο Κονσερβατουάρ του Παρισιού υπήρξε ο Λεό Ντελίμπ. Στο παρισινό Ωδείο εκτελέστηκαν μερικές συνθέσεις του, όπως η «Κιταράτα», η οποία απέσπασε τα συγχαρητήρια του Σαρλ Γκουνώ. Τέσσερα χρόνια αργότερα μετακόμισε στην Ιταλία, όπου και ξεκίνησε συστηματικά τη συνθετική του καριέρα. Ωστόσο, διατηρούσε για πολλά χρόνια μόνιμη κατοικία στο Παρίσι. Στις 16 Μαϊου του 1886 ανέβηκε με επιτυχία στο θέατρο Καρκάνο του Μιλάνου η τρίπρακτη όπερα Φλόρα Μιράμπιλις με το κοινό και τους κριτικούς να τον αποθεώνουν (στην Ελλάδα η «Flora Mirabilis» παίχθηκε στην Κέρκυρα το 1889 και στο Δημοτικό Θέατρο της Αθήνας το Νοέμβρη της ίδιας χρονιάς, με τεράστια επιτυχία) θριάμβευσε όμως με το ανέβασμά της στη Σκάλα του Μιλάνου το 1887, με πρωταγωνίστρια την Εμμα Καλβέ. Με επιτυχία στέφθηκε και η εκτέλεση της τετράπρακτης όπερας «Μετζέ» το Δεκέμβριο του 1888 στο θέατρο Kostanzi της Ρώμης.
Ουσιαστικά, στα 25 του χρόνια, αρκετά νωρίς, γνώρισε διεθνή επιτυχία, πρώτος έλληνας συνθέτης με διεθνή καριέρα, με τους κριτικούς να τον κατατάσσουν μεταξύ των κορυφαίων συνθετών της όπερας για τα μελοδράματα «Μάρτυς», «Λιονέλα», «Μετζέ», «Η δαμασθείσα μαινάς», «Δεσποινίς Ντε Μπελ Ιλ», «Ιστορία Έρωτος» και την τρίπρακτη «Ρέα» το 1908, για πολλούς η κορυφαία στιγμή του.
Το συνθετικό έργο του Σπύρου Σαμάρα, εκτός από τις όπερες, περιλαμβάνει οπερέτες και κλασσικά τραγούδια. Μουσικά ανήκει στο κίνημα του βερισμού, που ήκμασε στην Ιταλία στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου.
Αν και πολίτης του κόσμου, ουδέποτε αποξενώθηκε από την Ελλάδα, η φιλόμουση κοινότητα –όχι όμως και το ευρύ κοινό- της οποίας παρακολουθούσε με θαυμασμό την ανοδική πορεία του μουσουργού. Έτσι το 1889 ανέβηκε στην Κέρκυρα και κατόπιν στην Αθήνα η «Φλόρα Μιράμπιλις» ως «Θαυμαστή Ανθώ».
Την αποτυχία της όπερας «Λιονέλλα» στη Σκάλα του Μιλάνου το 1891, ήρθε να αποκαταστήσει ο θρίαμβος της όπερας «La Martire» (H Μάρτυς) που παρουσιάστηκε στη Νάπολη το Μάιο του 1894. Τότε ήταν που ο συνθέτης κατατάχθηκε από τους κριτικούς στη σχολή του βερισμού, της οποίας θεωρείται από τους πρωτεργάτες, πλάι στους Λεονκαβάλλο, Μασκάνι και Πουτσίνι.
Ακολούθησαν και άλλες επιτυχημένες όπερες, όπως «Η Δαμασμένη Μαινάδα» (La Furia Damata) το 1895, βασισμένη στο έργο του Σαίξπηρ «Το Ημέρωμα της Στρίγγλας», «Storia d’Amore» 1903 (αργότερα ανεβάστηκε και στη Γερμανία με τον τίτλο La Biontinetta (Η Ξανθούλα) και «Mademoiselle de Belle-Isle», το 1905.

Ο Ολυμπιακός Ύμνος των Σπ. Σαμάρα – Κ. Παλαμά.

Το 1895 ανατέθηκε από την Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή στον Σαμάρα η σύνθεση ενός Ολυμπιακού Ύμνου με την ευκαιρία της πραγματοποίησης στην Αθήνα των Πρώτων Σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων (Απρίλιος 1896). Μετά την ανάθεση στον Σαμάρα η επιτροπή επέλεξε να μελοποιηθεί το ομότιτλο ποίημα του Κωστή Παλαμά. Ο ύμνος αυτός καθιερώθηκε ως επίσημος Ολυμπιακός Ύμνος μόλις το 1958 στο Τόκυο, δηλαδή εξήντα δύο χρόνια μετά την παγκόσμια «πρώτη» του και σαράντα ένα χρόνια μετά τον θάνατο του συνθέτη του.
Κατά τις επόμενες Ολυμπιάδες, η εκάστοτε διοργανώτρια χώρα ανέθετε σε διάφορους συνθέτες τη σύνθεση ενός ξεχωριστού ύμνου. Το 1958 όμως ο ύμνος των Σαμάρα / Παλαμά επελέγη από την Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή ως ο επίσημος ύμνος του Ολυμπιακού Κινήματος και από την Ολυμπιάδα της Ρώμης το 1960 ανακρούεται στις τελετές έναρξης και λήξης κάθε Ολυμπιάδας, συνήθως μεταγλωττισμένος στη γλώσσα της διοργανώτριας χώρας.
Η αρχική παρτιτούρα βρίσκεται στην έδρα της ΔΟΕ στη Λωζάνη.

Οι στίχοι του Ύμνου είναι οι εξής:

Αρχαίο Πνεύμα αθάνατο, αγνέ πατέρα

του ωραίου, του μεγάλου και τ’ αληθινού

Κατέβα, φανερώσου κι άστραψε εδώ πέρα

στη δόξα της δικής σου γης και τ’ ουρανού

Στο δρόμο και στο πάλεμα και στο λιθάρι

Στων ευγενών αγώνων λάμψε την ορμή

Και με το αμάραντο στεφάνωσε κλωνάρι

και σιδερένιο πλάσε και άξιο το κορμί

και σιδερένιο πλάσε και άξιο το κορμί

Κάμποι, βουνά και θάλασσες φέγγουνε μαζί σου

σαν ένας λευκοπόρφυρος μέγας ναός

Και τρέχει στο ναό εδώ προσκυνητής σου

Και τρέχει στο ναό εδώ προσκυνητής σου

Αρχαίο Πνεύμα αθάνατο, κάθε λαός, κάθε λαός

Αρχαίο Πνεύμα αθάνατο, κάθε λαός

(Σε ορισμένες περιπτώσεις η λέξη «Θάλασσες» (πρώτος στίχος τρίτης στροφής) αντικαθίσταται από τη λέξη «Πέλαγα», χωρίς ωστόσο να αλλοιώνεται το πνεύμα του ποιητή).

Κατά τη διάρκεια των τελετών έναρξης από την καθιέρωση της ανάκρουσης του ύμνου κατά την έπαρση της Ολυμπιακής σημαίας, ο ύμνος αποδόθηκε στις εξής γλώσσες:

Θερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες

• Ρώμη 1960: Στα ιταλικά
• Τόκιο 1964: Στα ιαπωνικά
• Μεξικό 1968: Στα ισπανικά
• Μόναχο 1972: Αποδόθηκε μόνο από ορχήστρα, χωρίς ύπαρξη φωνητικών
• Μόντρεαλ 1976: Στα γαλλικά
• Μόσχα 1980: Στα ρωσικά
• Λος Άντζελες 1984: Στα αγγλικά
• Σεούλ 1988: Στα κορεατικά
• Βαρκελώνη 1992: Σε μικτά καταλανικά, ισπανικά και γαλλικά
• Ατλάντα 1996: Στα αγγλικά
• Σίδνεϊ 2000: Στα ελληνικά από ελληνική χορωδία
• Αθήνα 2004: Στα ελληνικά
• Πεκίνο 2008: Στα ελληνικά από κινεζική παιδική χορωδία
• Λονδίνο 2012: Αποδόθηκε μόνο από ορχήστρα, χωρίς ύπαρξη φωνητικών

Χειμερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες

• Κοιλάδα Σκουάου 1960: Στα αγγλικά
• Ίνσμπρουκ 1964: Στα γερμανικά
• Γκρενόμπλ 1968: Στα γαλλικά
• Σαπόρο 1972: Στα ιαπωνικά
• Ίνσμπρουκ 1976: Στα γερμανικά
• Λέικ Πλάσιντ 1980: Στα αγγλικά
• Σαράγεβο 1984: Στα σερβοκροατικά
• Κάλγκαρι 1988: Στα ελληνικά από καναδική χορωδία
• Αλμπερτβίλ 1992: Στα γαλλικά
• Λιλεχάμερ 1994: Στα νορβηγικά
• Ναγκάνο 1998: Στα ιαπωνικά
• Σολτ Λέικ Σίτυ 2002: Στα αγγλικά
• Τορίνο 2006: Αποδόθηκε μόνο από ορχήστρα, χωρίς ύπαρξη φωνητικών
• Βανκούβερ 2010: Στα αγγλικά και γαλλικά εξ ημισείας
• Σότσι 2014: Στα ρωσικά

Αποκορύφωμα της συνθετικής του καριέρας ήταν το ανέβασμα της τρίπρακτης όπερας «Rhea» (Ρέα) τον Απρίλιο του 1908 στο θέατρο «Verdi» της Φλωρεντίας. Τον Σαμάρα συνεχάρησαν για τη μουσική του σημαντικοί Ιταλοί συνθέτες όπως ο Πουτσίνι και ο Μασκάνι, αναδεικνύοντάς τον ως ομότιμό τους. Κατόπιν το έργο ανεβάστηκε στο Βερολίνο, ενώ στην Αθήνα πρωτοπαίχτηκε το 1911.
Το 1911 ο Σαμάρας εγκαταστάθηκε οριστικά στην Ελλάδα παρόλο που οι συνθήκες καλλιτεχνικά ήταν αντίξοες, λόγω και του γάμου του με την πιανίστα Άννα Αντωνοπούλου (1914). Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος φαίνεται ότι εγκλώβισε οριστικά το Σαμάρα στην Ελλάδα. Ο συνθέτης για να επιβιώσει αναγκάστηκε να στραφεί σε ελαφρότερο μελοδραματικό είδος, την οπερέτα, αλλά και να εμπλουτίσει το έντεχνο ελληνόφωνο τραγούδι.
Απεβίωσε στην Αθήνα στις 7 Απριλίου 1917, σε ηλικία 56 ετών από χρονία νεφρίτιδα. Δυστυχώς, το έργο του καταξιωμένου διεθνώς  Έλληνα συνθέτη δεν εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από το ελληνικό κοινό και ο Σαμάρας συχνά αντιμετωπίστηκε εχθρικά από τους μουσικούς παράγοντες της Ελλάδας.