Dante Gabriel Rossetti: Venus Verticordia

Ο αισθησιασμός που ακτινοβολεί η αφύσικη και απόκοσμη ομορφιά της «Venus Verticordia» πλαισιωμένης από επιμέρους συμβολισμούς του έρωτα (και σε δεύτερο επίπεδο και του θανάτου) αλλά και «αγιοποιημένης» από χρυσό φωτοστέφανο, σόκαρε τόσο τον κορυφαίο κριτικό της συντηρητικής Βικτωριανής Αγγλίας John Ruskin, ώστε να διακοπεί η φιλία του με τον δημιουργό της, τον Dante Gabriel Rossetti. Όλοι οι τεχνοκριτικοί και βιογράφοι του DGR πάντως, θεωρούν τον πίνακα αυτόν με τις βιβλικές και αρχαιοελληνικές αναφορές -το μοναδικό γυμνό από τα ολοκληρωμένα έργα του- ως το πλέον ερωτικό του δημιούργημα και τον κατ εξοχήν ύμνο στον έρωτα, τον αισθησιασμό και την ομορφιά (και εν τέλει στο θηλυκό στοιχείο) όπως υποδηλώνουν ο χρυσός (το χρώμα του φωτοστέφανου) και το πορφυροκόκκινο (το φόντο με τα τριαντάφυλλα) που κυριαρχούν.
Η Αφροδίτη, για την οποία ο Rossetti διάλεξε ως τελικό μοντέλο την Alexa Wilding, στρέφει το βλέμμα της έξω από τον πίνακα, κοιτάζοντας με υποσχέσεις κατάματα τον θεατή ως «Πάνδημος» Αφροδίτη αλλά και κρατώντας ταυτόχρονα κάποια απόσταση, με αδιόρατη περιφρόνηση κιόλας, όπως θα άρμοζε στο βλέμμα μιας Ολύμπιας θεάς και εν προκειμένω της Ουράνιας Αφροδίτης. Σε οποιαδήποτε εκδοχή πάντως, πρόκειται για το βλέμμα της θεάς του έρωτα, πάνω σε έναν θνητό αιχμαλωτίζοντας έτσι την δική του ερωτική ματιά. Μια τυπική «Προραφαηλιτική» ιδιοτροπία του DGR, η οποία καθίσταται άμεσα αντιληπτή στο πρόσωπο της Αφροδίτης, είναι η αυθαιρεσία στις εικονιζόμενες αναλογίες του προσώπου: ένα μικρό μέτωπο συγκριτικά με το μεγάλο μεσαίο και κάτω μέρος του. Σύμφωνα με τα αξιώματα της φυσιογνωμονικής, οι αναλογίες αυτές υποδηλώνουν ροπή προς το ένστικτο και τον αισθησιασμό, αυτό ακριβώς που θέλει να αναδείξει ο ζωγράφος, παρά στην σκέψη.
Στο έργο, το οποίο ο Rossetti ξεκίνησε το 1864 και ολοκλήρωσε το 1868 μετά από πολλές μεταβολές σε σύγκριση με το αρχικό σκίτσο, αποκαλύπτει μια γυμνή Αφροδίτη με τα αισθησιακά μακριά κόκκινα μαλλιά της λυτά και καλυμμένα από ένα φωτοστέφανο που αγιοποιεί την θεά του έρωτα και της ομορφιάς με πεταλούδες πάνω του και την ίδια μέσα σε ένα κατακόκκινο φόντο που το έχουν περικυκλώσει αγιόκλημα και τριαντάφυλλα. Ακριβώς αυτά τα τριαντάφυλλα, τα οποία ο ζωγράφος παρήγγειλε εκτός εποχής στην Νότια Γαλλία, δανειζόμενος για τον λόγο αυτό χρήματα από τον αδελφό του, βρέθηκαν στο στόχαστρο του τεχνοκριτικού John Ruskin, κάτι που σήμανε και το τέλος της φιλίας του με τον ζωγράφο. Σε μια επιστολή του προς τον DGR, ο υποστηρικτής του Graham Robertson, αποδίδει την κακόβουλη κριτική του Ruskin στην αυστηρή ηθική του, τυπική της Βικτωριανής εποχής, καθώς θα ήταν αδύνατο να κριτικάρει κάποιος αρνητικά τα ιδιαίτερα τριαντάφυλλα και αγιοκλήματα.
Η Αφροδίτη απεικονίζεται με ένα μήλο στο αριστερό της χέρι και ένα βέλος στο δεξί. Το μήλο είναι διπλό σύμβολο: αφενός παριστάνει το μήλο της Έριδος το οποίο προσέφερε ο Πάρις στην Αφροδίτη επιλέγοντάς την ανάμεσα σε 3 θεές ως την ομορφότερη. Αφετέρου, παριστάνει τον καρπό της Γνώσης καθώς ο πίνακας επιγράφεται μεν ως «Αφροδίτη» ωστόσο η στάση προσφοράς, το τοπίο και το γυμνό σώμα παραπέμπουν στην Εύα που ξελογιάζει τον Αδάμ, όπου ως γνώση εννοείται εδώ και η κατανόηση των αισθήσεων και των ενστίκτων και εν τέλει του μυστηρίου του σεξ. Και στις δύο περιπτώσεις πάντως, έχουμε να κάνουμε με περιστατικά μύθου που οδήγησαν στην πλήρη καταστροφή (Πτώση Πρωτόπλαστων/Πτώση Τροίας) και η οποία είναι η δευτερεύουσα ανάγνωση του βέλους, παράλληλα με την κύρια που είναι το βέλος του έρωτα αλλά και μία τρίτη, δυσκολότερα αντιληπτή: η γυναίκα κρατά στο χέρι της το «βέλος» – ερωτική ματιά/διάθεση και πόθο που δέχθηκε και ετοιμάζεται με την σειρά της να το επιστρέψει στον άνδρα, καθιστώντας τον παίγνιο της γυναικείας σαγήνης και σεξουαλικότητας. Πιθανότατα δε, να υπονοείται σε ένα επόμενο, πιο «προσωπικό» επίπεδο ανάγνωσης και η σαγήνη/έμπνευση που ασκούσε το μοντέλο στον ζωγράφο ως απάντηση του «βέλους» – θαυμασμού του δημιουργού προς την «μούσα» του. Και στα δύο αυτά σύμβολα, ο DGR έχει ζωγραφίσει 2 πεταλούδες, υπονοώντας την ψυχή που ξελογιάζεται από την ερωτική επιθυμία και την ομορφιά.
Το βλέμμα της θεάς παραμένει κυρίαρχο στοιχείο της γοητείας της, καθώς «ξελογιάζει» μεν τον άνδρα – θεατή, παραμένει ωστόσο «παγωμένο» και απόκοσμο. Σαν να μην υπάρχει κάτι το προσωπικό στην σεξουαλική σχέση άνδρα – γυναίκας, αλλά απλά να υπακούει αυτή η σχέση σε έναν υπέρτατο κοσμικό νόμο, η γνώση του οποίου συμβολοποιείται στο «μήλο της γνώσης». Αυτήν την ιδιότητα, του αφύσικου και του απόκοσμου, την αποδίδει παραστατικά ο Rossetti καθώς εργάζεται με ένα γνώριμό του μοντέλο. Η Alexa Wilding εμφανίζεται στα πορτραίτα που δημιουργεί ο ζωγράφος περί το 1866, σε ηλικία 21 ετών. Η κομψή και αιθέρια ομορφιά της εμφανίζεται πολύ συχνά, σχεδόν εμμονικά, στα έργα του:

«Lady Lilith» (1864–68) με αρχικό μοντέλο την «γήινη» Fanny Cornforth και ξαναζωγραφισμένο με το πρόσωπο της Wilding το 1872–73.
«Venus Verticordia» (1864–68) με αρχικό μοντέλο την δίμετρη μαγείρισσα του Rossetti και ξαναζωγραφισμένο με το πρόσωπο της Wilding τον Ιανουάριο 1868.
«Monna Vanna» (1866).
«Regina Cordium» (1866).
«Sibylla Palmifera» (1866-70).
«Dante’s Dream at the Time of the Death of Beatrice» (1871).
«The Bower Meadow» (1871–72).
«Veronica Veronese» (1872).
«La Ghirlandata» (1873).

Οι σύγχρονοί της διαφωνούν ως προς την εκφραστικότητα του προσώπου της. Σύμφωνα με τον βοηθό του ζωγράφου, τον Henry Treffry Dunn, η Alexa Wilding καθόταν να ποζάρει σαν μια ανέκφραστη σφίγγα περιμένοντας να της ζητήσει ο Rossetti να πάρει έκφραση και την οποία έπαιρνε αόριστα μεν, αποτελεσματικά δε λόγω της γαλήνιας φυσιογνωμίας της. Αντίθετα, ο αδελφός του DGR, ο William Michael Rossetti έβλεπε στην Alexa το χάρισμα μιας ευρύτατης γκάμας εκφράσεων.
Σε κάθε περίπτωση πάντως, το πρόσωπό της βοηθούσε στην αναπαράσταση του απόκοσμου που επιζητούσε ο Rossetti.
Στο συγκεκριμένο έργο αντανακλάται σύμφωνα με κριτικούς και βιογράφους του DGR και το σύνδρομο του Πυγμαλίωνα όπου ένας άνδρας δημιουργεί ένα πρότυπο θηλυκότητας έξω από κάθε χωροχρόνο ως «κτήμα» του και ταυτόχρονα αιχμαλωτίζεται από αυτό. Εμφανής είναι και η σεξουαλικότητα η οποία απορρέει από τα λυτά κόκκινα μαλλιά, τα ηδονικά χείλη και τα κόκκινα σαν από σάρκα τριαντάφυλλα που όπως και τα άνθη από το αγιόκλημα που εδώ μοιάζουν με ανθρώπινες γλώσσες, εκπέμπουν έντονο άρωμα.
Ως ποιητής εκτός από ζωγράφος ο Rossetti, έγραψε και στίχους για τον συγκεκριμένο πίνακα (κάτι που γενικότερα συνήθιζε άλλωστε) πάνω στο αρχικό σκίτσο: «Alas! the apple for his lips, – the dart that follows its brief sweetness to his heart» με πρόδηλο τον συσχετισμό με το Μήλο της Έριδος και το επιστρέφον βέλος και σε δεύτερη ανάγνωση την εισαγωγή του στοιχείου του θανάτου –του μεταφορικού «θανάτου» του θεατή εάν εκπληρωθεί η ερωτική του επιθυμία- που μπλοκάρει την επιθυμία που γεννά το θέμα, ταυτόχρονα με το προσκύνημά του σε έναν ναό της γυναικείας ομορφιάς. Συνολικά το ποίημα με το οποία συνόδευσε τον πίνακα ο Rossetti είναι το εξής:
«She hath the apple in her hand for thee,
Yet almost in her heart would hold it back;
She muses, with her eyes upon the track
Of that which in thy spirit they can see.
Haply, ‘Behold, he is at peace,’ saith she;
‘Alas! the apple for his lips,—the dart
That follows its brief sweetness to his heart,—
The wandering of his feet perpetually!’

A little space her glance is still and coy;
But if she give the fruit that works her spell,
Those eyes shall flame as for her Phrygian boy.
Then shall her bird’s strained throat the woe foretell,
And her far seas moan as a single shell,
And through her dark grove strike the light of Troy».

Η «Venus Verticordia» θα μεταφραζόταν κάπως σαν «Αφροδίτη Καρδιοστρέφουσα» (ως στρέφουσα τις καρδιές από την απαγόρευση του έρωτα στις αισθήσεις και την ομορφιά, αλλά και την μέχρι απιστίας υποταγή στον έρωτα). Μία από τις 2 ή 3 ακουαρέλες – αντίγραφα (υπάρχει και άλλο ένα σε λάδι στην Russell-Cotes Art Gallery and Museum του Bournemouth) πουλήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2014 από τον οίκο Sotheby’s στην τιμή ρεκόρ για υδατογραφία του Rossetti των 2.882.500 στερλίνων (4.522.931 δολαρίων) στην πρώτη δημοπράτησή του πίνακα μετά το 1886.