Ρωσία, 1652. Τσάρος είναι ο 23χρονος Αλέξιος, ο οποίος κυβερνά απολυταρχικά μαζί με τον διεφθαρμένο 62χρονο μέντορά του, τον βογιάρο Μπόρις Μορόζωφ. Επικεφαλής της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και έβδομος Πατριάρχης Μόσχας και Πασών των Ρωσιών, εκλέγεται την 1η Αυγούστου ο 47χρονος Νίκων ο οποίος διατηρεί πολύ καλές σχέσεις με τον Αλέξιο.

Πρώτο μέλημα του νέου Πατριάρχη είναι να αναθεωρήσει τα ρωσικά ιερά κείμενα και τυπικά, προσαρμόζοντάς τα στην ελληνορθόδοξη παράδοση. Ήδη από την δεκαετία του 1630 έχει σχηματιστεί ένας κύκλος κληρικών και λαϊκών γύρω από τον εξομολογητή του τσάρου Αλέξιου, Στέφαν Βονιφάτιγιεφ, οι επονομαζόμενοι «Ζηλωτές της Ευσεβείας». Στόχος τους είναι η αναγέννηση της ρωσικής Ορθόδοξης πίστεως και η τόνωση του θρησκευτικού αισθήματος του πληθυσμού.

Οι Ζηλωτές πιστεύουν ότι η λεγόμενη «Εποχή των Αναστατώσεων», η «Σμούτνοε Βρέμυα», η οποία μεσολάβησε από τον θάνατο του τελευταίου τσάρου των Ρούρικ, Φιοντόρ Ιβάνοβιτς το 1598 έως την ίδρυση της δυναστείας των Ρωμανώφ το 1613, οφειλόταν στην απομάκρυνση των Ρώσων από την χριστιανική πίστη. Η περίοδος αυτή συνέπεσε με την διακυβέρνηση  της χώρας από τον βογιάρο Μπορίς Γκοντούνωφ την επταετία 1598 – 1605, ο οποίος ήταν αντιβασιλέας στα χρόνια του ασθενούς Φιοντόρ.
Η έκρηξη του ηφαιστείου Χουαγιαναπουτίνα το 1600 στις Περουβιανές Άνδεις, προκάλεσε σε όλον τον πλανήτη μια απότομη κλιματική αλλαγή εξαιτίας της οποίας το 1601 ήταν η ψυχρότερη χρονιά έξι αιώνων. Στην Ρωσία, ακόμη και τις καλοκαιρινές νύχτες μεταξύ 1601 και 1603, η θερμοκρασία έπεφτε κάτω από το μηδέν. Ο λιμός που προκλήθηκε με την καταστροφή της παραγωγής έπληξε δύο εκατομμύρια Ρώσους, σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού. Για να επιβιώσουν, πλήθη μεταναστών συνέρρευσαν από τις επαρχίες στην Μόσχα για να μπορέσουν να πάρουν και αυτοί την βοήθεια σε χρήμα και τρόφιμα που μοίραζε η κυβέρνηση στην πρωτεύουσα, κάτι όμως που αποδιοργάνωσε την οικονομία. Και ενώ στην επαρχία ξέσπασε επιδημία πανώλητος, ένοπλες συμμορίες τρομοκρατούσαν τον πληθυσμό.
Συν τοις άλλοις, στον Πολωνο-Ρωσικό πόλεμο του 1605 – 1618 η Μόσχα είχε κατακτηθεί από την Πολωνο-Λιθουανική Κοινοπολιτεία, ενώ εμφύλιες διαμάχες ταλαιπωρούσαν την χώρα. Ο πόλεμος  αυτός έμεινε γνωστός και ως «Δημητριακά» από το όνομα τριών τσάρων που βασίλευσαν εκείνη την περίοδο με το όνομα Δημήτριος. Διάφοροι απατεώνες εμφανίζονταν παριστάνοντας τον τσάρεβιτς Ντιμίτρι Ιβάνοβιτς, τον νεώτερο γιο του Ιβάν του Τρομερού, παρότι ο πραγματικός Ντιμίτρι είχε πεθάνει σε ηλικία οκτώ ετών το 1591. Στην ιστορία έμειναν γνωστοί τρεις τέτοιοι απατεώνες με την ονομασία «Ψευδοδημήτριος». Αυτοί ήταν ο Δημήτριος Α’, τσάρος της Ρωσίας από τις 10 Ιουνίου του 1605 έως τις 17 Μαΐου του 1606, ο Δημήτριος Β’ (1607 – 1610), και ο Δημήτριος Γ’ (1611 – 1612).

Οι θρησκόληπτοι Ζηλωτές είδαν σημάδια θεϊκής οργής σε αυτήν την Εποχή των Αναστατώσεων και αποφάσισαν να προχωρήσουν σε ανανέωση της θρησκείας. Ο Πατριάρχης καλεί τους πιο καταρτισμένους Έλληνες επισκόπους, όπως επίσης και θεολόγους από την Κωνσταντινούπολη και το Κίεβο, και με τις συμβουλές τους αλλάζει κείμενα και τυπικά της Εκκλησίας. Πλέον, για το σήμα του Σταυρού οι πιστοί θα χρησιμοποιούν τα τρία δάχτυλα του δεξιού χεριού αντί για τα δύο όπως συνήθιζαν με τον δείκτη τεντωμένο και τον μέσο λυγισμένο. Το «Αλληλούια» θα ακούγεται τρεις φορές αντί για δύο στους ψαλμούς, ενώ μέσα στην επόμενη τριετία θα κυκλοφορήσουν διορθωμένες εκδόσεις των λειτουργικών βιβλίων όπως το Τυπικόν και το Ευχολόγιον, σε νέα μετάφραση. Ακόμη, ο «Ισούς» θα προφέρεται εφεξής «Ιησούς», τα Πρόσφορα στην Αρτοκλασία θα είναι πέντε και όχι επτά, ενώ πομπές, λιτανείες και περιφορές θα γίνονται αντίστροφα από την φορά του ρολογιού και όχι πια σύμφωνα με αυτήν. Το δε «Γεννηθέντα αλλ’ ου ποιηθέντα» γίνεται «Γεννηθέντα ου ποιηθέντα».

 

Οι υπερασπιστές της παλαιάς παραδόσεως αρνούνται τις καινοτομίες αυτές των «Ζηλωτών της Ευσέβειας». Ισχυρίζονται ακόμη και πως τα ιερά κείμενα των Ελληνορθοδόξων δεν είναι αξιόπιστα διότι έχουν παρεκκλίνει από την παλαιά σοφία και μάλιστα τυπώνονται πλέον σε τυπογραφεία Καθολικών οι οποίοι αφήνουν στις εκδόσεις την δική τους δογματική σφραγίδα. Ταυτόχρονα ζητούν και τον εκδημοκρατισμό της Εκκλησίας, η οποία διοικείται και αυτή απολυταρχικά από ταγούς του περιβάλλοντος Νίκωνος. Δημιουργείται έτσι ένα σχίσμα με τους οπαδούς της παλαιάς πίστεως να χαρακτηρίζονται σχισματικοί.

 Οι αρνητές των μεταρρυθμίσεων θα ονομαστούν από τους αντιπάλους τους «Ρασκόλνικοι» που θα πει «Σχισματικοί», ενώ οι ίδιοι αυτοαποκαλούνται «Σταροβέρτσους» που σημαίνει «Παλαιόδοξοι». Στην πορεία τους δε, θα χωριστούν σε δύο παρακλάδια, αυτούς που δέχονται τα μυστήρια της Εκκλησίας και αυτούς που τα απορρίπτουν. Από το «Ρασκόλνικ», δηλαδή «Σχισματικός», θα προέλθει και το επίθετο Ρασκόλνικωφ, του κεντρικού ήρωα του έργου του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι «Έγκλημα και Τιμωρία», του Ραντιόν Ρομάνοβιτς Ρασκόλνικωφ,το όνομα του οποίου θα μεταφραζόταν κάπως σαν «Ρόδιος Σχισματικός του Ρωμανού». Η επιλογή του συγκεκριμένου ονόματος δεν είναι τυχαία, καθώς ο Ρασκόλνικωφ «αποκόπτεται» με τις πράξεις του από την κοινωνία.

Επικεφαλής της κινήσεως τίθενται οι αρχιεπίσκοποι Αβακούμ και Δανιήλ και ο Ιβάν Νερόνωφ.  Οι δύο πρώτοι ζητούν από τον τσάρο Αλέξιο να επιτραπεί η χρήση των δύο δακτύλων στο σχήμα του Σταυρού κατά τις λειτουργίες και τις τελετές. Οι δύο πλευρές θα συγκρουστούν σκληρά. Οι Αββακούμ και Ιβάν Νερόνωφ θα συλληφθούν και θα εκτελεστούν το 1682. Ωστόσο, το κίνημα Ράσκολ έχει γεννηθεί. Εκφράζεται κυρίως από τον κατώτερο κλήρο και παίρνει και την μορφή αντιστάσεως στην φεουδαρχική καταπίεση των εκκλησιαστικών ηγετών. Μαζί τους βρίσκονται και μερικοί εκπρόσωποι του ανώτερου κλήρου, όπως ο αρχιεπίσκοπος Αλέξανδρος της Βυάτκα, μοναστήρια όπως το περίφημο Σοβολέτσκυ ή ο επίσκοπος Παύλος της Κολόνα ο οποίος επίσης θα εκτελεστεί στις 16 Απριλίου 1656 και θα χαρακτηριστεί μάρτυρας από τους πιστούς της παλαιάς θρησκείας. Οι διώξεις κατά των Ράσκολ θα συνεχισθούν έως και το 1905.

Η μάρτυς «Βογυαρύνυα Μορόζοβα»

Το 1887, ο Ρώσος ζωγράφος Βασίλι Ιβάνοβιτς Σουρίκωφ, γνωστός για τον ρεαλισμό και τα ιστορικά θέματα των έργων του θα δημιουργήσει τον πίνακα «Βογυαρύνυα Μορόζοβα». Σε αυτόν παριστάνεται μια μαυροντυμένη μοναχή, η Φεοντοσία Προκόπιγιεβνα Μορόζοβα, καθώς συλλαμβάνεται το 1671 από τους Νικωνιανούς και με τα δύο δάχτυλα, καθώς σύρεται πάνω σε σανίδες και άχυρα να σχηματίζουν την ευλογία του σχήματος του Σταυρού σύμφωνα με το παλαιό τυπικό και τους Ρασκόλνικους στον χιονισμένο δρόμο να την αποχαιρετούν με υψωμένο το χέρι στην ίδια στάση.
Η Φεοντοσία θα πεθάνει την 1η Δεκεμβρίου 1675 στην φυλακή για να ανακηρυχθεί μάρτυρας από τους Ρασκόλνικους. Η Μορόζοβα είναι αριστοκρατικής καταγωγής, από οικογένεια αξιωματούχων οκόλνιτσι και θα παντρευτεί τον βογιάρο Γκλεμπ Μορόζωφ, αδελφό του συμβούλου του τσάρου, Μπόρις Μορόζωφ. Καθώς ο εξομολογητής της αρχιεπίσκοπος Αββακούμ είναι Ρασκόλνικος, θα συμμετάσχει και εκείνη στο κίνημα και θα δώσει τους μοναστικούς όρκους παίρνοντας κρυφά το όνομα Θεοδώρα και προσηλυτίζοντας την αδελφή της πριγκίπισσα Ευδοκία Ουρούσοβα και την ευγενή Μαρία Ντανίλοβα. Οι τρεις τους θα συλληφθούν το 1671 με τις διαταγές του τσάρου Αλέξιου και θα πεθάνουν από ασιτία τέσσερα χρόνια αργότερα. Ο Αββακούμ θα γράψει τον «Θρήνο για τις Τρεις Μάρτυρες» και κάποιος άγνωστος συγγραφέας την «Ιστορία της Μπογιαρύνια Μορόζωφ» στην οποία αποδόθηκαν θαύματα. Θα γίνει δημοφιλής ως αντιπρόσωπος της ρωσικής ταυτότητος από τους εθνικιστές συγγραφείς του 19ου αιώνος, ενώ στην σοβιετική εποχή θα αποτελέσει σύμβολο αντίστασης στην εξουσία αντικαθεστωτικών συγγραφέων όπως η Άννα Αχμάτοβα, ο Βαρλαάμ Σαλάμωφ λαιμό Φάζιλ Ισκάντερ. Το 2002 θα χτιστεί ένα λιτό κατάλευκο παρεκκλήσι με έναν χρυσό τρούλο στο μέρος της φυλακής όπου πέθανε η Μορόζοβα.

 

7 Μαΐου 1682. Ο τσάρος Φιοντόρ Γ’ Αλεξέγιεβιτς των Ρομανώφ, υιός του Αλέξιου Α’, πεθαίνει σε ηλικία 20 ετών. Η πρώτη του σύζυγος Αγάφια Συμεόνοβνα Γκρουσέφσκαγια έχει πεθάνει και αυτή στις 14 Ιουλίου 1681 και μία εβδομάδα αργότερα θα ξεψυχήσει και ο νεογέννητος διάδοχος Ίλια Φιοντόροβιτς. Επτά μήνες μετά την χηρεία του, ο τσάρος θα πάρει για δεύτερη σύζυγό την Μάρφα  Ματβέγιεβνα Απράκσινα.

15  Μαΐου 1682. Καθώς διαδίδονται τα νέα για τον θάνατο του  Φεοντόρ Γ’, η στρατιωτική μονάδα των «Στρέλτσυ», δηλαδή των «Πυροβολητών» που είχε συστήσει ο Ιβάν ο Τρομερός και η οποία είναι εξοπλισμένη με αρκεβούζια, εξεγείρεται. Η στάση, η οποία θα διαρκέσει έως τις 17 Μαΐου, θα μείνει γνωστή ως Εξέγερση των Στρέλτσυ.  Πίσω από την εξέγερση αυτή κρύβεται η διαμάχη των συγγενών της πρώτης συζύγου του τσάρου Αλέξιου και μητέρας του Φιοντόρ Γ’, της Μαρία Ιλίνιτσνα Μιλοσλάφσκαγια, και των συγγενών της δεύτερης συζύγου του, Ναταλίας Κυρίλοβνα Ναρύσκινα, μητέρας του Μεγάλου Πέτρου και αντιβασίλισσας μετά τον θάνατο του Φιοντόρ. Αφορμή για την εξέγερση του Στρέτσκυ θα σταθεί μια φήμη ότι οι Ναρύσκιν, οι συγγενείς της μητέρας του Πέτρου, της Ναταλίας, δηλητηρίασαν τον τσάρο και στραγγάλισαν τον Ιβάν ώστε να ανακηρυχθεί τσάρος ο 10χρονος υιός της Πέτρος. Η στάση τερματίσθηκε όταν εμφανίστηκε σώος ο Ιβάν και αποφασίσθηκε να συμβασιλεύσουν με αντιβασίλισσα την Σοφία ο 16χρονος Ιβάν ως πρεσβύτερος τσάρος (παρά τα προβλήματά του, διανοητικά, κινητικά και οράσεως) και ο Πέτρος.

Την ημέρα που ξεσπά η εξέγερση δολοφονούνται δύο αδελφοί της Ναταλίας και ο θετός πατέρας της Αρταμόν Ματβέγιεφ, ο βιολογικός της πατέρας Κύριλλος Ναρύσκιν οδηγείται σε μοναστήρι, ενώ η μεγαλύτερη αδελφή του Φιοντόρ, Σοφία Αλεξέγιεβνα αναλαμβάνει το αξίωμα της αντιβασίλισσας στην θέση της Ναταλίας.

Η Ναταλία θα ζήσει σε κατάσταση φτώχειας όσο η Σοφία θα παραμείνει στην αντιβασιλεία και θα ζει με την ενίσχυση του Πατριάρχη και της Εκκλησίας στα θερινά ανάκτορα του Αλέξιου στα προάστια της Μόσχας με τον υιό της Πέτρο. Τον Αύγουστο του 1689 ο Πέτρος θα εκθρονίσει την Σοφία και θα συμβασιλεύσει με τον ετεροθαλή αδελφό του Ιβάν Ε’, ως τον θάνατο του δεύτερου το 1696 και από εκείνην την χρονιά θα κυβερνά μόνος του ως τσάρος Πασών των Ρωσιών.

Μία δεύτερη εξέγερση των Στρέλτσυ θα ξεσπάσει στις 6 Ιουνίου του 1698. Ο Μέγας Πέτρος βρίσκεται σε περιοδεία σε πόλεις της Δυτικής και της Βόρειας Ευρώπης. Η στάση θα αποδοθεί στην αντίδραση απέναντι στο πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της Ρωσίας που εφαρμόζει ο τσάρος, αλλά και στις κακές συνθήκες συντηρήσεως του σώματος. Οι 2.300 πυροβολητές θα αποπειραθούν να ανεβάσουν στον θρόνο την φυλακισμένη στο μοναστήρι Νοβοντέβιτσυ Σοφία Αλεξέγιεβνα όπως είχαν πράξει 16 χρόνια νωρίτερα ή, εάν αρνείτο, τον 55χρονο αριστοκράτη εραστή της, Βασίλι Γκολίτσιν που βρίσκεται στην εξορία. Ο Πέτρος θα στείλει εναντίον τους στρατιώτες και ιππείς υπό τον 36χρονο στρατάρχη Αλεξέι Σέιν και τον 63χρονο σκωτσέζικης καταγωγής στρατηγό Πάτρικ Γκόρντον, σύμβουλο και στενό φίλο του τσάρου. Στις 18 Ιουνίου οι Στρέλτσυ θα ηττηθούν κοντά στο μοναστήρι της Νέας Ιερουσαλήμ, το Φοσκερένσκυ, 40 χιλιόμετρα δυτικά της Μόσχας. Τα βασανιστήρια στα οποία θα υποβληθούν οι συλληφθέντες ύποπτοι θα είναι απάνθρωπα. Μαστίγωμα με κνούτο μέχρι θανάτου, εξαρθρώσεις άκρων, ακρωτηριασμοί δακτύλων, πυράκτωση. Οι διώξεις, οι εκτελέσεις και τα βασανιστήρια θα συνεχιστούν ως το 1707, ενώ οι οικογένειες των Στρέλτσυ θα απομακρυνθούν από την Μόσχα.

 

Με τους Ρασκόλνικους θα ασχοληθεί και η όπερα. Δύο αιώνες μετά την ταραγμένη εποχή του Νίκωνος και της Μορόζοβα, μεταξύ του 1872 και του 1875, ο Μόδεστος Μουσσόρσγκυ θα συνθέσει το μεγαλύτερο μέρος της Χοβάντσινα. Το έργο θα συμπληρώσει και θα το διασκευάσει ο Ρίμσκυ – Κόρσακωφ, ενώ μία ακόμη επεξεργασία του θα έλθει γύρω στο 1960 από τον Σοστακόβιτς, η οποία θα ανταποκριθεί περισσότερο στο πνεύμα του συνθέτη. Η πρεμιέρα του πεντάπρακτου έργου θα δοθεί στις 9 Φεβρουαρίου 1886 στο Θέατρο Μαρίνσκυ στην Αγία Πετρούπολη.

Η μοσχοβίτικη πρεμιέρα θα ανέβει στις 12 Νοεμβρίου 1897 στο Θέατρο Σολοντόβνικωφ σε σκηνοθεσία του Μικέλε Εσπόζιτο με τον Φιοντόρ Σαλιάπιν στον ρόλο του Δοσίθεου.

Ο Μουσσόρσγκυ επιχειρεί να απεικονίσει το χάσμα και την πάλη μεταξύ της παραδόσεως και του εκμοντερνισμού που επιχειρεί ο Μέγας Πέτρος, με χρονική περίοδο δράσεως κάπου μεταξύ 1682 και 1689. Η υπόθεση έχει να κάνει με την αντιβασίλισσα Σοφία Αλεξέγιεβνα, τον Πέτρο και τον μισότρελλο ετεροθαλή αδελφό του Ιβάν που σχεδιάζουν τον εκσυγχρονισμό και εξευρωπαϊσμό της Ρωσίας. «Χοβάντσινα» είναι το όνομα που θα δοθεί στην εξέγερση των πριγκήπων Χοβάνσκυ, οι οποίοι αντιστέκονται στις μεταρρυθμίσεις.

Οι τρεις φατρίες

Ως αποτέλεσμα, θα συγκρουστούν τρεις φατρίες. Οι Τσαρικοί μεταρρυθμιστές υπό τον φιλελεύθερο πρίγκηπα Γκαλίτσιν, εραστή της Σοφίας, οι συντηρητικοί του Χοβάνσκυ και οι Ρασκόλνικοι που αντιπροσωπεύονται από τον Δοσίθεο. Κάθε μία πλευρά διεκδικεί στο έργο τον ρόλο του εκπροσώπου της «πραγματικής» Ρωσίας απέναντι στους εσωτερικούς εχθρούς. Ο Ιβάν Χοβάνσκυ επικαλείται την νομιμότητα που του δίνουν η ευγενική καταγωγή και το στρατιωτικό του αξίωμα, ο Δοσίθεος επικαλείται την ισχύ που του παρέχει η θρησκεία και ο Σακλοβίτυ την υποστήριξη στον τσάρο Πέτρο.

 

Ο Ιβάν Χοβάνσκυ θα συμμαχήσει το φθινόπωρο του 1682 με τους Ρασκόλνικους και τους Στρέλτσυ με αίτημα την κατάργηση των νεωτερισμών του Νίκωνος και απώτατη επιδίωξή του να ανακηρυχθεί αντιβασιλέας. Η Σοφία με την Αυλή θα εγκαταλείψουν την Μόσχα, τελικά όμως χάρη στην βοήθεια του στρατού της, του διπλωμάτου Φιοντόρ Σακλοβίτυ, η εξέγερση θα παταχθεί και ο Πέτρος θα μείνει απόλυτος άρχων. Στην οπερετική εκδοχή, οι πιστοί της Παλαιάς Θρησκείας θα αυτοκτονήσουν ομαδικώς.

Η «Χοβάντσινα» στην Εθνική Λυρική Σκηνή

Αθήνα, 23 Μαρτίου 1961.  Στην Εθνική Λυρική Σκηνή ανεβαίνει η πρώτη παράσταση του έργου. Δυστυχώς όμως το αθηναϊκό κοινό δεν τιμά το έργο όπως θα του άξιζε. Θα δοθούν μόλις επτά παραστάσεις, με το θέατρο μισοάδειο, όταν αλλού δεν αρκούν ούτε εβδομήντα παραστάσεις για να εξαντληθεί το ενδιαφέρον του κοινού. Και τούτο παρότι η αναβίωση της «Χοβάντσινα» από την Εθνική Λυρική Σκηνή χαρακτηρίζεται από τις αρτιότερες και κοινή πεποίθηση είναι ότι θα τιμούσε και τα καλύτερα θέατρα μελοδράματος. Σημειωτέον, ότι συμμετέχει και ο διάσημος Γιουγκοσλάβος βαθύφωνος Μ. Τσαγκαλόβιτς, ως Δοσίθεος, ένα από τα μεγαλύτερα αστέρια της όπερας, τον οποίον είχαν θαυμάσει οι Αθηναίοι έναν χρόνο νωρίτερα στον «Μπόρις Γκοντούνωφ». Προφανώς η άγνωστη στους Αθηναίους ιστορία της πάλης μεταξύ Παλαιόθρησκων και Μεταρρυθμιστών δεν κεντρίζει το ενδιαφέρον τους. Ωστόσο, οι κριτικές είναι θετικές καθώς κιόλας συμμετέχουν σπουδαίες φωνές όπως ο Ν. Χατζηνικολάου ως Αντρέι Χοβάνσκυ, Κ. Δημητρακόπουλος ως Σακλοβίτυ, Χ. Μπισκίνης ως Βασίλι Γκαλίτσιν, η Α. Μορφονιού ως Μάρφα, οι Γ. Τερζάκης, Α. Πανταζηνάκος, Εμ. Δουμάνης, Γ. Ζάκκας και άλλοι. Ο διακεκριμένος Ρώσος χορογράφος Μπόρις Κνιάζεφ παρουσιάζει τα θαυμάσια σύμφωνα με τους κριτικούς χορευτικά συμπλέγματα με φαντασία, ενώ η σκηνοθεσία του Μλάντεν Σάμπλιτς θα θεωρηθεί «άψογη» με την σλαβική ψυχή του να διδάσκει στους Έλληνες καλλιτέχνες το πώς πρέπει να εμφανίζονται οι καθαρώς σλαβικοί τύποι. «Καθαρώς ρωσικό περιβάλλον της εποχής Πέτρου του Μεγάλου» θα χαρακτηριστεί η ατμόσφαιρα που δημιουργούν οι εικονογραφίες του Ι. Στεφανέλλη και άψογη η παρουσίαση του μουσικού συντονιστού της παραστάσεως Ανδρ. Παρίδη.

Η «Χοβάντσινα» στο Ηρώδειο

Την Τετάρτη 8 και την Πέμπτη 9 Αυγούστου του 1973 θα ανέβουν από την Κρατική Όπερα της Σόφιας στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού δύο παραστάσεις της τρίπρακτης «Χοβάντσινα» στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, σε σκηνοθεσία Μπορίς Ποκρόφσκι, σκηνογραφία Βαλερί Λέβενταλ και χορογραφίες Αναστάς Πετρώφ. Ο Ντιμίτερ Πέτκωφ θα υποδυθεί τον πρίγκηπα Ιβάν Χοβάνσκυ, ο Λούμπεν Μιχαήλωφ τον πρίγκηπα Αντρέι Χοβάνσκυ, ο Λούμπομιρ Μποντούρωφ τον πρίγκηπα Βασίλι Γκολίτσιν, ο Στόγιαν Ποπώφ τον Σακλοβίτυ, ο Νικολάι Γκιουζέλεφ τον Δοσίθεο, η Νάντια Αφεγιάν την Μάρφα, και η Μαρία Ντιμιτρέφσκα την Έμμα.
Όσον αφορά την δομή του συγκεκριμένου έργου, αυτή παριλαμβάνει τρεις πράξεις και πέντε σκηνές.

Πράξη Πρώτη

Πρωί, στην Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας. Ο Σακλοβίτυ υπαγορεύει στην δημόσιο γραφέα μα καταγγελία εναντίον του Ιβάν Χοβάνσκυ και των οπαδών του. Η πρωτεύουσα βρίσκεται σε αναταραχή και κατάσταση εμφυλίου πολέμου. Χωρικοί από μακρινές επαρχίες έρχονται και ζητούν να μάθουν νέα. Από το Κρεμλίνο παρουσιάζεται ο Χοβάνσκυ με την ακολουθία του και τον γιο του Αντρέι ο οποίος κάνει προτάσεις σε μια νεαρή Γερμανίδα, την Έμμα, που του αρέσει. Την σκηνή παρακολουθεί η Μάρφα, πρώην μνηστή του Αντρέι και ρασκολνική, η οποία προσπαθεί να τον ξανακάνει δικόν της. Επιστρέφει ο γερο-Χοβάνσκυ και γοητευμένος από την Έμμα προσπαθεί να την πάρει με την βία από τον γιο του. Απειλείται σκάνδαλο, το οποίο όμως αποφεύγεται χάρη στην άφιξη του αρχηγού των οπαδών της παλαιάς θρησκείας, Ντοσιφέι (Δοσίθεου). Ο φλογερός και γεμάτος πειθώ λόγος του φέρνει αποτελέσματα και όλοι ξεσηκώνονται για να συνεχίσουν την αντίδραση κατά των νεωτεριστών. Ο Δοσίθεος αναχωρεί με την ακολουθία του για το Κρεμλίνο.

Πράξη Δεύτερη – Σκηνή Πρώτη

Στα θερινά γραφεία του πρίγκηπα Βασίλι Γκολίτσιν. Ο νεωτεριστής πρίγκηπας έχει καλέσει την Μάρφα που φημίζεται για την ικανότητά της να προλέγει το μέλλον, να του πει την μοίρα του. Η Μάρφα προβλέπει εξορία και οργισμένος ο προληπτικός Γκολίτσιν διατάζει να την πνίξουν. Παρουσιάζεται ο Ιβάν Χοβάνσκυ να συζητήσουν με τον Δοσίθεο για την νέα πολιτική κατάσταση. Ο Χοβάνσκυ παραπονείται ότι ο Γκολίτσιν εναντιώνεται στα προνόμια της αριστοκρατίας, λέγοντάς του πως μόνο οι Τάταροι πιστεύουν στην ισότητα και αναρωτιέται εάν «ταταροποιείται» η Ρωσία.  Δεν μπορούν όμως να έλθουν σε συνεννόηση καθώς τα συμφέροντά τους είναι διαφορετικά και οι φύσεις τους συγκρούονται. Οι φανατικοί ιερωμένοι αναγγέλλουν το πολιτικό και θρησκευτικό σχίσμα. Επιστρέφει η Μάρφα που γλύτωσε την δολοφονία ως εκ θαύματος. Από πίσω της ο Σακλοβίτυ που αναγγέλλει την αποκάλυψη της συνομωσίας, που ο νεαρός τσάρος αποκαλεί «Χοβάντσινα». Ακούγεται το εμβατήριο των στρατευμάτων του τσάρου Πέτρου.

Πράξη Δεύτερη – Σκηνή Δεύτερη

Στον καταυλισμό των ανταρτών. Με ένα τραγούδι της η Μάρφα εκφράζει τον έρωτά της για τον Αντρέι Χοβάνσκυ, την ζήλεια, αλλά και τον θρησκευτικό της φανατισμό και την απόλαυση της απολυτρώσεως. Ο Δοσίθεος προσπαθεί να την αποτρέψει από το να γίνει ολοκαύτωμα στην πυρά, ένα όνειρο που ωριμάζει μέσα της. Μέσα στην πανηγυρική ατμόσφαιρα των ανταρτών που πιστεύουν πως ο αρχηγός τους Ιβάν Χοβάνσκυ τους οδηγεί σε μια βέβαιη νίκη, δημιουργείται μια απίθανη σύγχυση. Ξαφνικά τα δυσάρεστα νέα διαδίδονται. Όλοι με φρίκη μαθαίνουν πως ο Χοβάνσκυ δεν θα τους οδηγήσει σε καμία μάχη. Η γιορτή διακόπτεται.

Πράξη Τρίτη – Σκηνή Πρώτη

Ο πρίγκηπας Χοβάνσκυ επιχειρεί να διασκεδάσει το άγχος του με γυναίκες, κρασί,  χορούς και τραγούδια. Παρουσιάζεται ένας υπηρέτης του Γκολίτσιν και τον προειδοποιεί  πως κινδυνεύει η ζωή του. Ο Χοβάνσκυ αγνοεί την προειδοποίηση και διατάζει να μαστιγώσουν τον αγγελιαφόρο. Καθώς όμως τον ντύνουν επισήμως για να παρουσιαστεί στο συμβούλιο δεν προλαβαίνει να φύγει. Ένας από τους ανθρώπους του Σακλοβίτυ τον μαχαιρώνει.

Πράξη Τρίτη – Σκηνή Δεύτερη

Ένα ικρίωμα έχει στηθεί μπροστά στην εκκλησία του Αγίου Βασιλείου. Όσοι από τη αντάρτες πρόκειται να αποκεφαλιστούν θα δεθούν εκεί. Επί τους παρόντος στο ικρίωμα βρίσκεται ο πρίγκηπας Γκολίτσιν που περιμένει την μεταφορά του στον τόπο της εξορίας. Η Μάρφα φέρνει δυσάρεστες ειδήσεις στον Δοσίθεο: τα στρατεύματα του Πέτρου έχουν περικυκλώσει το στρατόπεδο των οπαδών της Παλαιάς Πίστεως. Ο πρίγκηπας Αντρέι δεν ξέρει τίποτε ακόμη από όσα έχουν συμβεί. Θέλει να αποφύγει την Μάρφα, όταν όμως αντιλαμβάνεται ότι κινδυνεύει η ζωή του, τρέπεται σε φυγή. Κατά διαταγή του Πέτρου, οι αντάρτες συγχωρούνται.

Πράξη Τρίτη – Σκηνή Τρίτη

 

Στην καρδιά του δάσους, οι σχισματικοί προετοιμάζονται να καούν όλοι ζωντανοί. Η τελευταία εξομολόγηση του Δοσίθεου στον εαυτό του είναι ένας απολογισμός της ανώφελης πάλης του. Αποχαιρετώντας τα εγκόσμια, οι Σχισματικοί ντυμένοι στα λευκά ετοιμάζονται για το ολοκαύτωμα. Την πυρά θα ανάψει η Μάρφα. Ακούγονται τα συνθήματα των στρατευμάτων του Πέτρου που πλησιάζουν. Η Μάρφα ανάβει την πυρά και ανεβαίνει μαζί με τα αδέλφια της στο ικρίωμα. Τα στρατεύματα του Πέτρου εμφανίζονται και απολιθώνονται μπροστά στο φρικτό θέαμα. Μόνο οι χωρικοί από τις διάφορες μακρινές επαρχίες μένουν στην σκηνή και αναλογίζονται τα βάσανα της πατρίδος τους.