Ο Άγιος Ιώβ

Παρακολούθησα απόψε στο θέατρο «Ιλίσια-Βολανάκης» τον «Ιώβ» με τον Θανάση Τσαλταμπάση σε «κόντρα» ρόλο και σε σκηνοθεσία του Τσέζαρις Γκραουζίνις. Πριν την παράσταση είχα κατά νου να γράψω κάτι γι αυτήν, κάτι εν είδει «κριτικής» ή εντυπώσεων. Βγαίνοντας όμως από το θέατρο άλλαξα γνώμη και αποφάσισα να γράψω για την ιστορία του Ιώβ. Αυτή αποτελεί ένα αναπάντητο υπαρξιακό ερώτημα. Κρύβει έναν τόσο βαθύ και αρχέγονο ανθρώπινο φόβο ώστε να έχει εμπνεύσει ζωγράφους, φιλόσοφους, θεολόγους, ψυχολόγους, σκηνοθέτες, ποιητές και πολλούς άλλους δημιουργούς και διανοούμενους, οι οποίοι άντλησαν από αυτήν έμπνευση για να θέσουν επί τάπητος θεμελιώδη ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Έτσι, έχουμε αναφορές στον Ιώβ σε πίνακες όπως «Η γυναίκα του Ιώβ χλευάζει τον άνδρα της» του Georges de la Tour, σε μυθιστορήματα όπως η «Δίκη» του Κάφκα, σε δοκίμια όπως το «Απάντηση στον Ιώβ» του Carl Jung, σε κινηματογραφικές ταινίες όπως το φιλμ «Ένας σοβαρός άνθρωπος» των αδελφών Κοέν, σε θεατρικά έργα όπως «Ο βιολιστής στην στέγη» του Joseph Stern, σε μουσικά έργα όπως ο «Μεσσίας» του Χαίντελ, κ.λπ.
Το θέμα είναι παγκόσμιο και διαχρονικό και ασφαλώς προϋπήρξε του Ιώβ. Ήδη κάπου στο 2000 π.Χ. ένας Σουμέριος συγγραφέας έκανε λόγο για έναν ευσεβή άνθρωπο που βασανίζεται από συμφορές. Ανάλογες αναφορές, σε παραλλαγές, υπήρξαν στο Ακκάδ, στην αρχαία Αίγυπτο και στους Βαβυλώνιους. Το ίδιο αυτό θέμα μπορεί να είναι ακόμη και οικογενειακό, συλλογικό, εθνικό, αλλά πρωτίστως είναι μοναχικά ατομικό, καθώς εκατομμύρια άνθρωποι μέσα σε μόλις μία στιγμή περνούν χωρίς να έχουν φταίξει από την αξιοζήλευτη ευτυχία στην ανείπωτη δυστυχία και από τον πλούτο στην φτώχεια και την ανέχεια. Τα παραδείγματα είναι πάμπολλα είτε από την καθημερινότητα κάποιων αγνώστων σε εμάς είτε από την τρέχουσα ειδησεογραφία. Το πάθημα του Ιώβ μπορεί να βιώνει μια μορφωμένη γυναίκα που βρέθηκε σε μια οικονομική κρίση άνεργη, ένας φιλήσυχος εργατικός οικογενειάρχης που αναγκάστηκε να γίνει πρόσφυγας λόγω πολέμου, ένας καρκινοπαθής που σε όλη του την ζωή ζούσε «προσεκτικά» και «με μέτρο», ένα υπάκουο κουτάβι που το παράτησε ο ασυνείδητος «κύριός» του σε κάποιο δρόμο.
Όλοι αυτοί είναι αθώοι και καθόλου υπεύθυνοι για το δράμα τους. Δεν υπάρχει προσωπική τους ευθύνη ούτε στο πλαίσιο του λογικού σχήματος αιτία – αποτέλεσμα ούτε του θρησκευτικού σχήματος αμαρτία – τιμωρία. Σύμφωνα με την στάση του Ιώβ, αυτοί είναι που ελπίζουν στα προαναφερθέντα παραδείγματα στην οικονομική τους αποκατάσταση, στην επιστροφή τους σε μια ειρηνική χώρα, στην γιατρειά, στην ζωόφιλη και με θαλπωρή οικογένεια «κυρίων». Και ελπίζουν από μια αίσθηση δικαίου, αφού σε τίποτε δεν έφταιξαν για να «τιμωρηθούν» οπότε ο αγώνας που δίνουν δεν έχει απλώς «νομιμοποίηση» αλλά και πρόσθετο κίνητρο.
Η ιστορία του Ιώβ είναι πασίγνωστη: πρόκειται για την βιβλική ενσάρκωση της υπομονής η οποία είναι διαχρονική και παγκόσμια, αφού Ιώβ υπήρχαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν. Παράδειγμα «συλλογικό» των καιρών μας, είναι χώρες που ενώ είχαν γνωρίσει ευημερία βρέθηκαν με στρατιές ανέργων που σε τίποτε δεν έφταιξαν για να μείνουν ξαφνικά χωρίς δουλειά και καταστηματαρχών που έβαλαν λουκέτο στο μαγαζί χωρίς να έχουν κλέψει ή αισχροκερδήσει , χώρες που από παραδείγματα ειρήνης και ασφάλειας βρέθηκαν σε πολέμους, αλλά και πληθυσμοί που υποφέρουν από θεομηνίες και όλα αυτά που λειτουργούν ως πολλαπλασιαστής του φόβου αθώων ανθρώπων για το απρόοπτο, την ανατροπή και εν γένει το ευμετάβλητο του βίου, ατομικού και συλλογικού. Η ανατροπή της καθημερινής ομαλότητας και η απώλεια της ευτυχίας, η ανάμνηση μιας όμορφης ζωής που χάθηκε, όλα αυτά, είναι βίωμα και αίσθηση εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλες τις γωνιές του πλανήτη.
Η αίσθηση της αιτούμενης αποκατάστασης δικαίου εντείνεται όταν το θύμα της μοίρας, σαν τον Ιώβ της Παλαιάς Διαθήκης, διαθέτει και ήθος και σωφροσύνη παρότι όλα του πήγαιναν κατ’ ευχήν. Σύμφωνα με το ομώνυμο βιβλίο, ο Ιώβ στήριζε κάθε πάσχοντα και αδικούμενο όντας ο ίδιος «οφθαλμός τυφλών, πους δε χωλών» έχοντας πολυπληθείς υπηρέτες, 10 παιδιά, 7.000 πρόβατα, 3.000 καμήλες, 500 ζεύγη βοδιών και ζώντας εν γένει σαν βασιλιάς. Δεν είχε κανένα παράπονο από τη ζωή του, ωσότου ο Θεός αποφάσισε να τον υποβάλει σε δυσβάστακτες δοκιμασίες, παίρνοντάς του πίσω όλα όσα του είχε προσφέρει, παιδιά, πλούτη, ζώα, προκειμένου ν’ αποδείξει στον Διάβολο ότι η αγάπη που του έτρεφε ο Ιώβ ήταν προϊόν σεβασμού και όχι φόβου όπως ισχυριζόταν.
Παρά τις απανωτές δοκιμασίες που υπέστη, ο Ιώβ δεν παραπονέθηκε, και για την στάση του αυτή, η οποία έμεινε παροιμιώδης ως «Ιώβειος υπομονή» όχι μόνο πήρε πίσω από τον Θεό ό,τι είχε χάσει από πλευράς υγείας και υλικών αγαθών, αλλά επιπλέον γνώρισε ακόμη μεγαλύτερη ευδαιμονία και πλούτη, καθώς απέκτησε πάλι επτά γιους και τρεις κόρες, τα διπλάσια ζώα, και έζησε μετά τη δοκιμασία αυτή 140 χρόνια για να πεθάνει σε ηλικία 248 ετών.
Τα ερωτήματα κάθε θύματος της μεταστραφείσας μοίρας, ειδικά δε των «αθώων θυμάτων» που ούτε καν από άγνοια δεν προκάλεσαν οι ίδιοι την κακοτυχία τους είναι στερεότυπα και έχουν να κάνουν και με το βάθος της ανθρώπινης ύπαρξης:
Γιατί καταστρεφόμαστε μέσα σε μια στιγμή;
Γιατί αυτή η αιφνίδια ψυχική και υλική δυστυχία;
Από πού θα αντλήσουμε δύναμη όχι για να επιβιώσουμε απλώς αλλά και για να παλέψουμε αντί να εγκαταλείψουμε; έρχεται «από την αυτογνωσία που αποκτήσαμε» η απάντηση; έρχεται «από τον Θεό»; «από αξιοπρέπεια»; «από πείσμα»; από την κρυφή ελπίδα πως «πρόκειται για ένα καλό όνειρο από το οποίο θα ξυπνήσουμε»;
Η απάντηση δεν είναι εύκολη και ίσως κανείς να μην μπορεί να την δώσει με απόλυτη βεβαιότητα.
Θεολογικά, η αίσθηση του «πάσχοντος δικαίου» του Ιώβ που αναμένει την «αποκατάσταση» θυμίζει την εικόνα του «πάσχοντος Χριστού» και για τον λόγο αυτό και το βιβλίο του Ιώβ διαβάζεται στις εκκλησίες το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής, αλλά και τιμάται ως άγιος της Ορθόδοξης Εκκλησίας στις 6 Μαΐου. Ο Ιώβ δεν είναι απλώς ένας πιστός. Είναι σοφός. Βλέπει στον Θεό κάτι πέρα από την ανθρώπινη λογική. Ένας «Ιώβειος άνθρωπος» θα μπορούσε ενδεχομένως να είναι ακόμη και άθεος που βλέπει την ανεξήγητη χαοτική συμπαντική δύναμη να στρέφεται σχεδόν «επιλεκτικά» εναντίον του.
Και ένα σημαντικό σημείο της ιστορίας του Ιώβ είναι αυτό όπου έχει πλήρη συνείδηση της αθωότητάς του κι ας μην γνωρίζει τί κρύβεται πίσω από τη δοκιμασία του. Ακόμη πιο σημαντικό είναι πως δεν πιστεύει «παθητικά» αλλά ζητά να μάθει το «γιατί» υποφέρει και παρά την στωικότητά του παραμένει ανθρώπινος. Εύχεται να είχε πεθάνει. Δεν είναι υπεράνθρωπος ούτε νιώθει έτσι. Το αντίθετο θα ήταν αλαζονικό. Είναι πιο πολύ σαν τον επιστήμονα που ζητά να μάθει την αιτία και λιγότερο σαν έναν οποιονδήποτε θρησκόληπτο. Όταν τον επισκέφθηκαν τρεις φίλοι του που πληροφορήθηκαν τη δοκιμασία του, ο Ελιφάζ, ο Βαλδάδ και ο Σωφάρ, τον συμπόνεσαν αληθινά, ωστόσο επιχείρησαν να διαγνώσουν ως αίτιο της συμφοράς του, τυχόν αμαρτίες του και του υπέδειξαν να μετανοήσει. Το ίδιο επιχείρησε και ένα τέταρτο πρόσωπο, ο Ελιούς που και αυτός κατέκρινε τον Ιώβ για τη στάση του να υποστηρίζει σταθερά και αμετακίνητα την αθωότητα του, επικαλούμενες έτσι και οι δύο πλευρές την δικαιοσύνη του Θεού, η οποία για τους μεν φίλους του ήταν καταδικαστική για δε τον Ιώβ θα έβαινε αθωωτική. Το παράδειγμά του αυτό θα πρέπει να εμπνέει τον νοικοκύρη που έμεινε άνεργος και άστεγος, τον φιλήσυχο οικογενειάρχη που έγινε πρόσφυγας, τον «δυσάρεστο» στον περίγυρό του ψυχικά πάσχοντα, και να μην υποκύψουν στην κοινή αντίληψη πως «κάπου φταίνε» όσο και αν οι «διαβολές» των «πονηρών» και των «σοφών» επιχειρούν να τους επιρρίψουν την ευθύνη για το πάθημά τους, όσο και αν ο «Καφκικός» περίγυρός τους, τους θεωρεί a priori «αμαρτωλούς» παρότι πρόκειται για «αθώα θύματα». Το να ρίχνεις στο άλλον το φταίξιμο για τα παθήματά του είναι το πιο εύκολο, το πιο «λογικό» αλλά μερικές φορές είναι και το πιο απάνθρωπο.