Από τις γειτονικές Βοσνία και Τουρκία μέχρι το μακρινό Μπανγκλαντές και μέχρι ακόμη την Ινδονησία, αλλά και σε χώρες όπως το Αζερμπαϊτζάν, το Ιράν ή το Πακιστάν, η λέξη “μαντράσα” στις διάφορες παραλλαγές της (“μεντρεσά”, “μεντρεσέ”, “μαντάρις”, κ.λπ.) βρίσκεται στο καθημερινό λεξιλόγιο του πληθυσμού καθώς σημαίνει το “σχολείο”. Στις περισσότερες δε μουσουλμανικές χώρες η σημιτικής αυτή προέλευσης λέξη σημαίνει “ιεροδιδασκαλείο” και σχεδόν κατά κανόνα -πλην κάποιων εξαιρέσεων- ισλαμικό ιεροδιδασκαλείο. Κάποιες φορές μάλιστα σημαίνει ακόμη και “πανεπιστήμιο”.
Η Αθήνα είναι μία από τις ευρωπαϊκές πόλεις που λόγω Τουρκοκρατίας είχε παλιά μεντρεσέδες (όπως ελληνοποιήθηκε η λέξη από το τούρκικο “μεντρεσέ”).
Ένας από αυτούς είναι και ο Μεντρεσές των Αθηνών, του οποίου η πύλη σκέκεται ακόμη όρθια στην Πλάκα, ανάμεσα στην αρχή της Αιόλου και τους “Αέρηδες”. Επρόκειτο για Ισλαμικό ιεροσπουδαστήριο που είχε ιδρυθεί τον 18ο αιώνα και συγκεκριμένα το 1721. Ολόγυρα βρίσκονταν τα δωμάτια των οικότροφων σπουδαστών και στη μέση η αυλή γύρω από έναν πλάτανο.
Όταν ελευθερώθηκε η Ελλάδα από τους Οθωμανούς, επί εποχής Όθωνος και Γεωργίου Α’, ο εν λόγω μεντρεσές χρησιμοποιήθηκε τόσο ως φυλακή όσο και ως τόπος εκτέλεσης των καταδικασθέντων σε θάνατο και οι απαγχονισμοί πραγματοποιούντο στα κλαδιά του αιωνόβιου πλάτανου στο κέντρο της αυλής. Από εκεί βγήκε και η έκφραση «χαιρέτα μου τον πλάτανο» που την έλεγαν οι φυλακισμένοι στους μελλοθάνατους συγκρατούμενούς τους και ακόμη έχει μείνει η φράση, με άλλο νόημα βέβαια, παρότι ο πλάτανος καταστράφηκε πριν ακριβώς 100 χρόνια, το 1915, από κεραυνό (με σχεδόν 4 χρόνια διαφορά ο μεντρεσές κατεδαφίστηκε και διατηρήθηκε μόνο η είσοδος, σαν ανάμνηση της Τουρκοκρατίας και της μουσουλμανικής αρχιτεκτονικής της Αθήνας). Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, η έκφραση σήμαινε ακριβώς το αντίθετο και την έλεγαν σε όσους αποφυλακίζονταν:«χαιρέτα μου τον πλάτανο» δηλαδή «ρίξε μια ματιά τελευταία πίσω σου καθώς θα φεύγεις για να μας θυμάσαι».
Συχνά περνούν από εκεί τουρίστες και Αθηναίοι πολίτες με τους τελευταίους συχνά να προσπερνούν αδιάφορα χωρίς να γνωρίζουν καν την ιστορία αυτού του χαλάσματος με την διασωθείσα πύλη. Ούτε γνωρίζουν ακόμη το ποίημα του Αχιλλέα Παράσχου του 1861: «Ω Πλάτανε του Μενδρεσέ, στοιχειό καταραμένο της τυραννίας τρόπαιο, σε φυλακή υψωμένο… Θα έρθη η ώρα πλάτανε, της χώρας μας Βαστίλη, που ξυλοκόπους, η οργή του Έθνους θα σου στείλη, και πέλεκυς στη ρίζα σου ελεύθερα θ’ αστράψη. Δεν θα σε φαν γεράματα, φωτιά δεν θα σε κάψη, και γύρω θα χορέψωμε στη στάχτη σου τη κρύα εμείς, που θάφτει σήμερα εδώ η τυρρανία»….».
Όπως δεν είναι ευρέως γνωστό ούτε ότι από τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα άρχισαν να ακούγονται μέσα στα κελιά τα λεγόμενα «μουρμούρικα», τραγούδια τα οποία ονομάστηκαν έτσι διότι οι κρατούμενοι τραγουδούσαν ψιθυριστά αυτοσχέδια δίστιχα ώστε να μην τους ακούσουν οι δεσμοφύλακες και αυτά θεωρούνται μακρινοί πρόγονοι του ρεμπέτικου. Όπως δεν είναι γνωστό ούτε ότι εκεί κρατήθηκε και ο Μακρυγιάννης με την κατηγορία ότι σκόπευε να δολοφονήσει τον Όθωνα.