Maestro dell’Osservanza: «Η Συνάντηση του Αγίου Αντωνίου με τον Όσιο Παύλο» (1430 με 1435).

Έχω διαβάσει αρκετές αναλύσεις για έναν αναγεννησιακό πίνακα που φιλοξενεί η Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον και μερικές από αυτές είναι μεταξύ τους διαμετρικά αντίθετες. Πρόκειται για μια υδατογραφία διαστάσεων 47×36,6 του «ανώνυμου» Maestro dell’Osservanza με τίτλο «Η Συνάντηση του Αγίου Αντωνίου με τον Όσιο Παύλο» ο οποίος χρονολογείται κάπου μεταξύ 1430 και 1435. Στον τριπλό αφηγηματικό χρόνο που αναφέρεται ο εν λόγω Σιενέζικος πίνακας, απεικονίζεται η επίσκεψη του Αγίου Αντωνίου σε έναν άλλον ασκητή, τον Όσιο Παύλο. Γύρω από ένα δάσος ζωγραφισμένο χαρτογραφικά, σύμβολο της δαιδαλώδους διαδρομής του ασκητή, εμφανίζονται τρεις φάσεις της πορείας του: η αναχώρηση, η πορεία και η άφιξη.
Το πιο ενδιαφέρον κατά την γνώμη μου θεολογικά, φιλολογικά, ιστορικά -και όχι μόνο- τμήμα του πίνακα, είναι το δεύτερο, εκείνο όπου ο Άγιος Αντώνιος συνομιλεί με έναν Κένταυρο ο οποίος κρατά βάγια. Ο Αιγύπτιος ασκητής ο οποίος έζησε μεταξύ 251 και 356 δεν φαίνεται τρομαγμένος, αλλά αντίθετα συνομιλεί σε μάλλον φιλικό τόνο με τον Κένταυρο.
Διάβασα την ανάλυση που είχε κάνει στο ένθετο της Καθημερινής «Επτά Ημέρες» της 29^ης Απριλίου 2001 η καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης Και διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα με τίτλο «Αρχαία θέματα στην Αναγέννηση» (σελ. 7-11) και μου φάνηκε αρκετά ενδιαφέρουσα: «…Ο Άγιος, αντί να τρομάξει ή να ξορκίσει το “δαιμόνιο”, στέκεται αντίκρυ του φιλικά και το χαιρετά, Δεν υπάρχει πιο ομιλητική εικόνα για τη συμφιλίωση του Παγανισμού με τον Χριστιανισμό, που συντελέστηκε κάτω από τους οιωνούς της Αναγέννησης.
Ο Κένταυρος, ο “δισώματος θηρ” ήταν από τους πρώτους μύθους που ανακλήθηκαν από το σκότος όπου τους είχε απωθήσει ο Μεσαίωνας. Διατηρεί όμως και ένα άλλο προνόμιο: είναι από τις πρώτες συμβολικές μορφές του μύθου που καταδικάστηκαν σε θάνατο από την κρίση του δυτικού πολιτισμού στην καμπή από τον 19^ο στον 20^ο αιώνα. Ο Μέκλιν, ο Ντε Κήρυκο, ο Μπουρντέλ επανέρχονται με εμμονή στο θέμα του Κενταύρου, γιατί, όπως δηλώνει ο τελευταίος, “οι Θεοί πεθαίνουν όταν δεν πιστεύουμε πια σε αυτούς”. Ο Μαρσέλ Προυστ περιγράφει στην “Αναζήτηση του χαμένου χρόνου έναν περίπατο στο δάσος όπου ο αιφνίδιος βόμβος ενός αεροπλάνου έρχεται να διώξει του κενταύρους από την ροματική ονειροπόληση του ήρωά του…».
Η πορεία όπως εικονίζεται στον πίνακα είναι οφιοειδής που σε συνδυασμό με το πυκνό δάσος υποδηλώνει και την δυσκολία του δρόμου του και με την όλη αυτή εικόνα συνάδει η διαμετρικά αντίθετη ανάλυση: το πλάσμα με το ανθρώπινο άνω μέρος και το ζωώδες κάτω μέρος συμβολίζει την τετράγωνη λογική (ανθρώπινο κεφάλι) που όμως δεν θα κάνει την υπέρβασή της καθώς είναι προσκολλημένη στα ζωώδη πάθη της τα οποία εν τέλει εξυπηρετεί η λογική. Η λογική που είναι και ένας από τους ισχυρότερους πειρασμούς και εν τέλει παγίδες για έναν ασκητή όπως άλλωστε και τα «ζωώδη γενετήσια πάθη (αρχετυπικό σύμβολο του σαρκικού έρωτα είναι από αρχαιοτάτων χρόνων ο ίππος). Ας μην ξεχνάμε πως σύμφωνα με τον Άγιο Αθανάσιο που έγραψε την βιογραφία του Αγίου Αντωνίου, ο τελευταίος δέχθηκε πάμπολλους πειρασμούς του πονηρού πνεύματος είτε σαρκικούς, λόγω της νεότητάς του, είτε σε πονηρούς λογισμούς και ιδέες που του επέβαλε προκειμένου να διακόψει την ασκητική του ζωή. Οι πειρασμοί αυτοί αφορούσαν άλλοτε τις βιολογικές σαρκικές ορμές και απολαύσεις με οπτασίες νεαρής κοπέλας, άλλοτε με εμβόλιμες ιδέες για τη φροντίδα της αδελφής του που κινδύνευε να γίνει πόρνη και άλλοτε την φιλαργυρία, φιλοδοξία κ.λπ. που όμως σε όλες τις περιπτώσεις απέτυχαν.
Σε μια άλλη ανάγνωση όμως, ο ιδανικός «ιππότης» είναι ο άνθρωπος που υποτάσσει το ζώο και η εικόνα του Κένταυρου ανταποκρίνεται σε αυτό το ιδεώδες, δικαιώνοντας την πρώτη άποψη της Μαρίνας Λαμπράκη Πλάκα για την φιλική συζήτηση και συνάντηση Χριστιανισμού – Παγανισμού ή πιο ελεύθερα για την συμφιλίωση του πνεύματος με το ένστικτο. Άλλωστε, το ιδανικό που σύμφωνα με τους παγανιστές πρέσβευε ο Κένταυρος ήταν η απλότητα και η «οικολογική» επίγνωση των κανόνων της φύσης.