Η Κοίμησις της Θεοτόκου, εικόνα του αγιογράφου Κωνσταντίνου Γιαννάκη.

Η σημερινή ημέρα, η 21^η Νοεμβρίου, συμπίπτει με μία από τις κυριότερες Θεομητορικές γιορτές. Σκεφτόμουν καιρό να γράψω κάτι σχετικά με την εικονογράφηση των Εισοδίων της Θεοτόκου. Βλέποντας όμως εντελώς τυχαία προχθές το μεσημέρι μία εικόνα της Κοιμήσεως, εκείνην του μοναστηριού της Παναγίας της Μαυριώτισσας της Καστοριάς, άλλαξα γνώμη και αποφάσισα να γράψω για την εικονογράφηση της Κοιμήσεως που εορτάζεται στις 15 Αυγούστου. Μου δίνεται λοιπόν η ευκαιρία να γράψω ετεροχρονισμένα κάτι που ήθελα, αλλά δεν μπόρεσα να γράψω τον Δεκαπενταύγουστο καθώς έλειπα επί 1,5 μήνα στο εξωτερικό.
Στο μυαλό των περισσοτέρων Χριστιανών ανά την υφήλιο δεν είναι η εικόνα των Εισοδίων που περιλαμβάνεται στις τρεις πιο συνηθισμένες εικονογραφήσεις της Παναγίας, οι οποίες σημειωτέον της αποδίδουν μία κατ εξοχήν μητρική εικόνα και οι οποίες είναι κατά «ηλικιακή» σειρά της Θεοτόκου ο Ευαγγελισμός, η Οδηγήτρια και η Pieta. Βέβαια, αυτό έχει και θεολογικές εξηγήσεις, όπως για παράδειγμα ότι η Καθολική Εκκλησία πιστεύει στο δόγμα της ενσώματης ανάληψης της Θεοτόκου («Assumptio Beatae Mariae Virginis»)  που οριστικοποιήθηκε με την εγκύκλιο του Πάπα Πίου IB’ «Munificentissimus Deus» την 1^η Νοεμβρίου1950, κάτι που αντανακλάται και στην ζωγραφική/εικονογραφική παράδοση. Οι δε Προτεστάντες θεωρούν την Κοίμηση της Θεοτόκου δευτερεύουσα εορτή, επειδή δεν βασίζεται σε βιβλικές αναφορές. Η διαφορά αυτή κατοπτρίζεται ανάγλυφα στη Γερμανία, όπου ο Δεκαπενταύγουστος είναι επίσημη αργία μόνο στα καθολικά κρατίδια (π.χ. στην Βαυαρία).
Οι 3 αυτές κύριες εικονογραφήσεις των Ορθοδόξων είναι λοιπόν:
Πρώτον, ο Ευαγγελισμός όπου η Μαριάμ πληροφορείται από τον Αρχάγγελο Γαβριήλ ότι θα γίνει μητέρα του Θεού.
Δεύτερον, η Αριστεροκρατούσα Παναγία Οδηγήτρια, η οποία αποτελεί ιστορικώς και την πρώτη εικόνα της Εκκλησίας, ιστορηθείσα από τον Ευαγγελιστή Λουκά. Κατά την συναξαριστική παράδοση ο Ευαγγελιστής φιλοτέχνησε την εικόνα ζώσης της Θεοτόκου και εκείνη την δέχθηκε με μεγάλη χαρά και την ευλόγησε. Η εικόνα αυτή διασωθείσα στην Παλαιστίνη, στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη, επί Θεοδοσίου Β’ του Μικρού, από την Αυτοκράτειρα Ευδοκία, ως δώρο στην αδελφή του Θεοδοσίου Αγία Πουλχερία. Η εικόνα καταστράφηκε από τους Οθωμανούς κατά την Άλωση του 1453.
Η «Αριστεροκρατούσα» Θεοτόκος είναι η συνηθισμένη εκδοχή, ενώ η «Δεξιοκρατούσα» η οποία εμμέσως σε κάποιες παραδόσεις συνδέεται και με την σημερινή εορτή, είναι πιο σπάνια. Μία από αυτές τις παραδόσεις για τις 21 Νοεμβρίου, την εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου δηλαδή, είναι αυτή με το πανηγύρι του ιερού ναού της Παναγίας Δεξιάς στη Θεσσαλονίκη. Ο ναός θεμελιώθηκε το 1956  στη θέση του βυζαντινού ναού του Αγίου Υπατίου.  Στο ναό του Αγίου Υπατίου, άγνωστο το πώς και το πότε, προσφέρθηκε η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Ελεούσης, πιστό αντίγραφο της ομώνυμης εικόνας του Κύκκου της Κύπρου,  την οποία η παράδοση θέλει να την έχει ιστορήσει (αγιογραφήσει) ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Η προφορική παράδοση θέλει η εικόνα να μεταφέρεται από έναν μοναχό ή ορφανό πατρός νέο, ο οποίος ύστερα από όνειρο να την τοποθετεί σε ναό δεξιά όπως εισέρχεται κανείς στην πόλη της Θεσσαλονίκης από τη θύρα των ανατολικών τειχών.  Έτσι, σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα ονομάστηκε Παναγία Δεξιά. Άλλη παράδοση λέει πως η ονομασία «Δεξιά» οφείλεται στο ότι η Θεοτόκος εικονίζεται Δεξιοκρατούσα, φέρει δηλαδή τον Ιησού στο δεξί της χέρι, ενώ η πιο συνηθισμένη αγιογράφησή της είναι να φέρει τον Χριστό στο αριστερό της χέρι. Σύμφωνα πάλι με μια τρίτη εκδοχή, η Θεοτόκος ως κατ’ εξοχήν μεσίτρια που δέχεται τις ικεσίες και τις παρακλήσεις όλων μας, είναι δηλαδή Παναγία Δέξα.  Σ’ αυτή την τελευταία προφορική παράδοση βασίστηκε κι ο πεζογράφος Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης στο βιβλίο του «Μητέρα Θεσσαλονίκη» και μνημονεύει την εικόνα της Παναγίας ως «Δέξα». Η Παναγία Δεξιά στη συνείδηση των Θεσσαλονικέων είναι η Μάνα Παναγιά, μεσίτρια και διασώζουσα.
Τρίτον, η «Pieta» η θρηνούσα για τον θάνατο του Υιού μητέρα, παράσταση οικεία κυρίως μεταξύ των καθολικών (και όχι μόνο).
Υπάρχουν βεβαίως και άλλες γνωστές παραστάσεις της Παναγίας, όπως λόγου χάριν η «Φυγή στην Αίγυπτο» κ.λπ. οι προαναφερθείσες όμως είναι οι συνηθέστερες.
Προσωπικά –και προφανώς όχι μόνο εμένα- μια εικόνα που μου προκαλούσε διαφορετικά και έντονα συναισθήματα και αρκετές σκέψεις πάνω στην ανθρώπινη μοίρα, είναι η Κοίμηση της Θεοτόκου. Στην Ορθόδοξη εικονογράφηση, δεν είναι πια η Παναγία που κρατά στον Χριστό στην αγκαλιά είτε ως βρέφος είτε ως νεκρό 33χρονο άνδρα μετά την αποκαθήλωση, αλλά, αντίθετα, είναι ο Χριστός εκείνος που κρατά την Παναγία. Για την ακρίβεια, παριστάνεταινα κρατά την ψυχή της Θεοτόκου, μιας και το σώμα της απεικονίζεται στην γνωστή στάση των άρτι τεθνεώτων προτού κηδευθούν.
Η εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι πολυπρόσωπη με δύο πρόσωπα να δεσπόζουν: ο Χριστός με το ηγεμονικό παράστημα μέσα σε σύμβολο δόξας ανάμεσα σε αγγέλους να κρατά την ψυχή της Παναγίας ως βρέφος φασκιωμένο και το σκήνωμα της Παναγίας.
Στην εικόνα δεσπόζει βεβαίως το νεκρικό κρεβάτι όπου αναπαύεται η Παναγία, συνήθως (περιέργως, όχι πάντοτε) με τα χέρια σταυρωμένα. Μπροστά, στερεωμένο σε ένα απλό κηροπήγιο καίει σε αρκετές εικόνες (επίσης όχι σε όλες) ένα κερί. Πίσω από το νεκρικό κρεβάτι και στη μέση ακριβώς στέκει ο Χριστός με το σώμα σε στροφή προς τα δεξιά, προς την κεφαλή της Παναγίας, κρατώντας στα χέρια την ψυχή της που έχει τη μορφή φασκιωμένου μωρού με τα χέρια σταυρωμένα που όπως και οι (συνήθως τέσσερεις, αλλά αρκετές φορές και περισσότεροι) άγγελοι που τον πλαισιώνουν έχουν έκφραση λύπης στα πρόσωπά τους. Το ίδιο και οι 11 Απόστολοι στα πρόσωπα των οποίων επίσης διακρίνεται μεν θλίψη, αποτυπωμένη όμως ανάμικτη με ελπίδα. Είναι η  λεγόμενη «χαρμολύπη», το «χαροποιὸν πένθος», γνώρισμα των πιστών που ζουν με την προσμονή της Ανάστασης.
Αυτή ακριβώς η στάση του Χριστού μου φαίνεται και η πιο τραγική, η πιο ανθρώπινη και η πιο θεϊκή ταυτόχρονα.
Ο «κανόνας» στην ανθρώπινη φύση, χιλιάδες χρόνια τώρα, με την αλληλοδιαδοχή γέννησης και θανάτου, είναι η μητέρα να κρατά αγκαλιά όλο αγάπη και στοργή το μωρό της, όπως η Παναγία είτε ως Αριστεροκρατούσα είτε ως Δεξιοκρατούσα. Και, όταν έλθει η ώρα, το παιδί να κρατά ως «αντίο» και «ευχαριστώ» στην αγκαλιά του το νεκρό σώμα του γέρου γονιού του σε μια αγκαλιά που συμβολίζει αυτήν την αέναη αλληλοδιαδοχή γεννήσεων και θανάτου αλλά και την ανταπόδοση της «ευγνωμοσύνης» για την γέννηση και την ανατροφή.
Θεολογικά, η ίδια εικόνα συμβολίζει στην Ορθοδοξία την Κοίμηση της Θεοτόκου αρχικώς ως πραγματικό θάνατο (τον χωρισμό της ψυχής που κρατά ο Χριστός στην αγκαλιά του και του σώματος που αναπαύεται) και στη συνέχεια ως Μετάσταση της Θεοτόκου, δηλαδή ανάσταση (ένωση ψυχής και σώματος) και ανάληψή της κοντά στον Υιό. Το ενδιαφέρον είναι ότι ενώ στην Κοίμηση απουσιάζει ο Θωμάς (όπως, σημειωτέον, απουσίαζε και στην συνάντηση των Αποστόλων με τον Αναστάντα Χριστό) γίνεται μάρτυρας με την παραλαβή της Αγίας Ζώνης της Ανάληψης όπως έγινε μάρτυρας με την ψηλάφηση των πληγών του Χριστού για την θεότητα και την Ανάσταση, δίνοντας έτσι βάσιμη εξήγηση για το φαινόμενο του «Διοσκουρισμού» πως αποτελεί δηλαδή το alter ego του Θεανθρώπου όπως άλλωστε μαρτυρεί στα εβραϊκά και το όνομά του («Δίδυμος»).