Giorgio de Chirico: «Il ritorno di Ulisse» (1968)

Το 1968 ο Giorgio de Chirico αποτύπωσε πάνω σε καμβά την «Επιστροφή του Οδυσσέα» («Il ritorno di Ulisse»). Η ελαιογραφία αυτή όμως έχει και έναν εναλλακτικό τίτλο καθώς τιτλοφορείται και «Πτήση προς την Θάλασσα». Κάτι που σημαίνει πως δεν είναι βέβαιο αν στον πίνακα αυτόν ο Οδυσσέας απεικονίζεται να αναχωρεί ή να επιστρέφει από το ταξίδι του.
Στον πίνακα, ο Ομηρικός ήρωας κωπηλατεί μέσα σε μια βάρκα επιπλέουσα σε αφρισμένα κύματα στην μέση του καθιστικού του. Οι αναγνώσεις δε αυτής της αλληγορίας είναι αρκετές.
Στην πρώτη από αυτές, ο Οδυσσέας έχει επιστρέψει σπίτι του μετά από μια πολύχρονη θαλασσινή περιπλάνηση και επαναφέρει στην μνήμη του τους κινδύνους που αντιμετώπισε.
Σε μια δεύτερη ανάγνωση, ο Οδυσσέας δεν έχει φύγει ποτέ από το σπίτι του. Τα ταξίδια του βρίσκονται μόνο στο μυαλό του. Φαντάζεται δε τον εαυτό του να φεύγει, ενώ ο ίδιος είναι εγκλωβισμένος μέσα σε 4 τοίχους.
Υπάρχει και μια τρίτη ανάγνωση. Ο Οδυσσέας εμφανίζεται να κατευθύνεται από τα αριστερά προς τα δεξιά με κατεύθυνση που του παρέχει 2 επιλογές: είτε την μισάνοιχτη πόρτα είτε το ορθάνοιχτο παράθυρο. Η πόρτα οδηγεί σε ένα σκοτεινό μέρος όπου δεν φαίνεται τίποτε, παρά μόνο ένα σκούρο φόντο. Αντίθετα, έξω από το παράθυρο εμφανίζεται ένα αρχαίο τοπίο με ένα γαλανό ουρανό. Η αντίθεση αυτή παραπέμπει σε ένα «ψυχολογικό» ταξίδι είτε προς το άγνωστο, το ανθρώπινο ασυνείδητο που προκαλεί για ανακάλυψη ανεξερεύνητων όψεων του κάθε ανθρώπου είτε προς το οικείο, το γνώριμο, αυτό όπου φέγγει το φως του συνειδητού, μακριά από τις «κακοτοπιές».
Ακόμη περισσότερο, η πορεία φαίνεται να ξεκινά από το μέρος εκείνο του δωματίου όπου κρέμεται ο πίνακας με μια ιταλική «piazza» προς ένα αρχαίο τοπίο, δηλαδή σε μια πορεία αντίστροφη στον χρόνο, όπου ο ήρωας επιχειρεί να ανακαλέσει μνήμες του παρελθόντος.
Εκτός όμως από το κοντράστ του πίνακα με το παράθυρο και του παράθυρου με την πόρτα, υπάρχουν και άλλες αντιθέσεις. Μία από αυτές είναι και η κλειστή ντουλάπα με την μισάνοιχτη πόρτα. Η πρώτη είναι τα υπάρχοντα, τα ρούχα, η περιουσία η ίδια η «ταυτότητα» του Οδυσσέα. Η δεύτερη είναι η απέκδυση από κάθε ταύτιση με οικείες καταστάσεις και η πρόκληση για το άγνωστο που ενδέχεται να του αλλάξει αυτή η την «ταυτότητα». Οπότε, το ερώτημα που προκύπτει, πέραν του αν έρχεται ή αν φεύγει -αλλά και αν συμβαίνει το δεύτερο η αναχώρηση αυτή είναι στο μυαλό του ή πραγματική- είναι και το αν ο Οδυσσέας αλλάζει με το ταξίδι. Αν γύρισε (ή αν θα γυρίσει στην περίπτωση που αναχωρεί) ο ίδιος άνθρωπος. Ακριβώς η ίδια διαφορά είναι που διακρίνει λόγου χάριν έναν τουρίστα από ένα ταξιδιώτη. Ο τουρίστας βλέπει, φωτογραφίζει, προσπαθεί να περάσει καλά, αλλά επιστρέφει ο ίδιος άνθρωπος που ήταν όταν αναχώρησε. Σε αντίθεση με τον ταξιδιώτη ο οποίος μετά από κάθε του ταξίδι επιστρέφει με τις εμπειρίες, τις γνώσεις, τις πληροφορίες και τις εμπνεύσεις, διαφορετικός άνθρωπος. Σε κάθε περίπτωση δε, ο Οδυσσέας του Ελληνοϊταλού ζωγράφου κωπηλατεί αφήνοντας πίσω του μια αναπαυτική πολυθρόνα κατευθυνόμενος προς μια συγκριτικά άβολη καρέκλα που προσφέρεται μόνο για ένα σύντομο καθισιό ή ακόμη και ως σκάλα για να σκαρφαλώσει στο παράθυρο και να δραπετεύσει.