John Henry Fuseli: «The Nightmare» (1781)

Το «Nightmare» του Henry Fuseli είναι ένας από τους διασημότερους πίνακες για τους οποίον κάθε παρατηρητής, από το 1782 οπότε και παρουσιάστηκε στην Royal Academy of London ως σήμερα, συμφωνεί ότι:
Πρώτον πως πρόκειται για ένα από τα πιο τρομακτικά έργα τέχνης και
Δεύτερον πως δεν μπορεί να περιγράψει με βεβαιότητα τι ακριβώς παριστάνει.
Ως προς το πρώτο, το «τρομακτικόν» σε αντίθεση με τους γνωστότερους «τρομακτικούς πίνακες» όπως είναι λόγου χάριν ο «Saturno devorando a un hijo» («Ο Κρόνος τρώει τον γιο του») του Paul Rubens, ο «Punizione di Marsia» («Η Τιμωρία του Μαρσύα») του Tiziano και άλλοι, ο «Εφιάλτης» κατορθώνει να γίνεται τρομακτικός χωρίς να δείχνει αίμα, βία, πόνο ή θάνατο.
Ως προς το δεύτερο, ουδείς μπορεί να αποφανθεί με βεβαιότητα αν πρόκειται για αλληγορία ή όχι και αν ναι, εάν παριστάνει έναν εφιάλτη, έναν βιασμό από κάποιο δαιμονικό πλάσμα, μια σεξουαλική επιθυμία, μια ερωτική φαντασίωση, ένα οργασμό ή έναν στοιχειωμένο πόθο.
Στον πίνακα απεικονίζεται μια γυναίκα ντυμένη με λευκό φόρεμα. Τα μάτια της είναι κλειστά, σαν να κοιμάται. Το ερώτημα όμως που προκύπτει είναι αν όντως κοιμάται ή αν προσποιείται την κοιμισμένη. Η στάση του ξαπλωμένου σώματος, των χεριών, του κεφαλιού, το μισάνοιχτο στόμα, δεν μαρτυρούν κοπέλα που κοιμάται ή τέλος πάντων που κάνει έναν συνηθισμένο ύπνο. Οπότε δεν γνωρίζουμε αν έχει συνείδηση του τι συμβαίνει στον χώρο, αν υποδύεται θεατρικά την κοιμωμένη ή αν όντως κοιμάται.
Το δεύτερο ερώτημα είναι αν αισθάνεται και τι αισθάνεται.
Πάλι η στάση του σώματος μπορεί να αποκωδικοποιηθεί με διάφορους τρόπους. Το λευκό φόρεμα (με χρήση του chiaroscuro σε σκούρο φόντο) σε συνδυασμό με τον προτεταμένο γυμνό λαιμό και την μεταξύ ύπνου και ξύπνιου σχεδόν ύπτια στάση παραπέμπουν σε γνώριμες εικόνες ιστοριών τρόμου με την παρθένα ως υποψήφιο θύμα ανθρωποθυσίας μιας σκοτεινής τελετής, σε συνδυασμό μάλιστα και με το τερατώδες ζωόμορφο ον που στέκεται πάνω στο κορμί της.
Πάνω στο στήθος της στέκεται ένας «incubus» (δαίμονας ο οποίος επισκέπτεται γυναίκες οι οποίες κοιμούνται και έρχεται σε σεξουαλική επαφή με αυτές στον ύπνο τους με το όνομά του να προέρχεται από το λατινικό ρήμα «incubare» που σημαίνει «ξαπλώνω πάνω σε» με το αντίστοιχο θηλυκό του να ονομάζεται «succubus») ο οποίος εμφανίζεται να κοιτά ενοχλημένος τον θεατή του πίνακα σαν να είναι ο τελευταίος κάποιος ανάγωγος αδιάκριτος που τον διακόπτει από το έργο του. Αυτό το «timing» επιτείνει το «τρομακτικόν» του πίνακα.
Πίσω από τον incubus εικονίζεται ένα άλογο με τεράστια φωσφορίζοντα γουρλωμένα σαν σε υπερδιέγερση μάτια, συμβολισμός που παραπέμπει σε οργασμική κατάσταση.
Εικάζεται ότι ο καλλιτέχνης κάνει λογοπαίγνιο με την λέξη «Nightmare» καθώς το «mare» σημαίνει την φοράδα, ένα ζώο που προκαλεί σεξουαλικούς συνειρμούς στα αντρικά όνειρα, παρότι το συνθετικό «mare» στην λέξη «nightmare» προέρχεται από το αρχαίο αγγλικό «maere» που σημαίνει «ξωτικό» και το σκανδιναβικό «mara» επίσης ξωτικό που ταράσσει τον ύπνο τον ανθρώπων όπως πράττει και ο «incubus» .
Το δύο αυτά όντα, τον «incubus» και το άλογο ενώνει ένα στοιχείο: η σκιά στο κόκκινο παραβάν. Καθώς δεν είναι ορατή η πηγή του φωτός, η μαύρη σκιά στο κόκκινο φόντο με τα πεταχτά σαν κέρατα αυτιά, σαν να ξεπροβάλει από την Κόλαση, θα μπορούσε να είναι εξίσου του ενός όντος όσο και του άλλου.
Στο τραπεζάκι εικονίζονται ένας καθρέφτης, ένα βιβλίο και ένα φιαλίδιο που προκαλεί εικασίες ως προς το περιεχόμενό του σε σχέση με τον ύπνο και τον εφιάλτη.
Θρυλείται ότι ο Fuseli έτρωγε ωμό χοιρινό κρέας και έπαιρνε όπιο για να μπορεί να εμπνέεται τους εφιάλτες που ζωγράφιζε, όπως τον συγκριμένο που αποτύπωσε σε ελαιογραφία το 1781.
Μερικοί θεωρούν ότι ο συγκριμένος πίνακας ήταν το αποτέλεσμα μιας πρότασης γάμου που απορρίφτηκε και σε αυτόν απεικονίζεται η γυναίκα που τον απέρριψε κατ’ εντολή του πατέρα της, η Anna Landholdt. Στην περίπτωση αυτή, η Anna είναι το θύμα και ο δαίμονας είναι ο ίδιος ο Fuseli. Η θεωρία του «θύματος» ενισχύεται από το λευκό φόρεμα σε κοντράστ ,με το κόκκινο –στο χρώμα του αίματος- παραπέταμα, σύμβολο του πάθους.
Αυτά τα στοιχεία, το δαιμονικό, το σκοτεινό πάθος και ο σεξουαλικός πόθος ήταν τα στοιχεία που σοκάρισαν το κοινό όταν πρωτοπαρουσιάστηκε ο πίνακας.
Ο Henri Fuseli (Johann Heinrich Fussli) γεννήθηκε στην Ζυρίχη το 1741 και πέρασε τα περισσότερα χρόνια (σχεδόν μισό αιώνα) στην Αγγλία. Ήταν το 2^ο παιδία από τα συνολικά 18 του ζωγράφου και συγγραφέα Johann Caspar Fussli ο οποίος αν και ενθάρρυνε μερικά από τα παιδιά του να γίνουν καλλιτέχνες, προόριζε τον Henry για θεολόγο και κληρικό. Ενώ σπούδαζε θεολογία στην Ζυρίχη, έγινε φίλος με τον Felix Lavater του οποίου την ανιψιά, την Anna Landholdt, ερωτεύθηκε. Σε ένα γράμμα του στον Lavater, ο Fussli έγραψε για την Anna «… χθες την νύχτα την είδα στον ύπνο μου. Τη αγκάλιαζα τόσο σφιχτά που το πνεύμα μου, η ανάσα μου και η δύναμή μου είχαν μπει μέσα της. Όποιος την αγγίξει διαπράττει μοιχεία. Είναι δικιά μου και είμαι δικός της». Δυστυχώς γι αυτόν ο έρωτάς του έμεινε χωρίς ανταπόκριση.
Η οργή του για έναν ντόπιο διεφθαρμένο πολιτικό, τον Felix Grebel, τον οδήγησε στην συγγραφή ενός φυλλαδίου εναντίον του που ξεσήκωσε την οργή του Grebel και των δικών του με αποτέλεσμα ο Henry να αυτοεξοριστεί στην Γερμάνια. Το 1770 επισκέφθηκε την Ιταλία όπου έμεινε 8 χρόνια και πήρε μαθήματα ζωγραφικής. Εκεί «ιταλοποίησε» το όνομά του σε Fuseli. Το 1779 επέστρεψε στην Ζυρίχη και το 1788 πήρε για σύζυγο την Sophia Rawlins η οποία ήταν το μοντέλο του σε αρκετούς πίνακες με μακάβριο και ερωτικό περιεχόμενο. Γενικότερα οι πίνακές του είχαν για θέμα την καταπιεσμένη βία, τους ανομολόγητους φόβους, το παράλογο και την σεξουαλικότητα.
Το 1802 έγινε στην Αγγλία καθηγητής της ζωγραφικής στην Royal Academy. Πέθανε το 1825 σε ηλικία 81 ετών έχοντας βγάλει από ετών την φήμη του εκκεντρικού καλλιτέχνη και ετάφη στον καθεδρικό του Αγίου Παύλου στο Λονδίνο.
Ο πίνακας «The Nightmare» ο οποίος θεωρείται και ως αναφορά στο Φροϋδικό «Ασυνείδητο» βρίσκεται σήμερα στο Detroit Institute of Arts.