Σκέφτηκα να ξεκινήσω σήμερα ένα αφιέρωμα στη μεγαλύτερη κινηματογραφική βιομηχανία του κόσμου, το γνωστό σε όλους Bollywood. Βέβαια, καταπιάνομαι με ένα θέμα το οποίο βρίσκεται εκτός του στενού επαγγελματικού μου χώρου, καθώς δεν είμαι ούτε σκηνοθέτης ούτε ηθοποιός ούτε παραγωγός ούτε καν κριτικός. Αυτό όμως ίσως και να μην έχει και τόση σημασία…

Η ιδέα να γράψω για το Bollywood μου γεννήθηκε τους τελευταίους μήνες, οπότε βρέθηκα μεταξύ διαφόρων άλλων χωρών και στην Ινδία (απ’ όπου επέστρεψα μόλις πριν λίγες ώρες) όπου εκεί μου δόθηκε η ευκαιρία να συζητήσω και για τον παρεμβατικό ρόλο του τοπικού κινηματογράφου στην  κοινωνία και στην πολιτική (η αλήθεια είναι πως ανάλογες ιδέες μου είχαν προτείνει και διάφοροι φίλοι παλαιότερα, γνωρίζοντας ότι το Bollywood είναι ένα από τα ενδιαφέροντά μου). Κάποιες αναλύσεις μάλιστα που άκουσα και διάβασα, μου θύμισαν ανάλογες ολονύκτιες συζητήσεις προηγούμενων δεκαετιών στην Ελλάδα περί κινηματογράφου, κοινωνίας και πολιτικής είτε επρόκειτο για κάποια ταινία του Dusan Makavejev με την Susan Anspach είτε για κάποια του Θόδωρου Μαραγκού με τον Θανάση Βέγγο. Μου έκανε εν προκειμένω εντύπωση πως οι περισσότεροι ξένοι με τους οποίους συναντήθηκα στην Ινδία και τύχαινε να ήταν σχετικά εξοικειωμένοι με τον τοπικό κινηματογράφο, είχαν μια εντελώς διαφορετική γνώμη από αυτήν που συνήθως έχει κάποιος σινεφίλ στην Ελλάδα ο οποίος δεν γνωρίζει σε βάθος την ινδική κοινωνία. Για τον τελευταίο, τουλάχιστον από όσο έχω συμπεράνει, το Bollywood είναι κυρίως τρία πράγματα:

Πρώτον, μουσικοχορευτικό θέαμα (π.χ. τύπου «Devdas» του Sanjay Leela Bhansali –το Leela δεν πρέπει να ξεγελά ως προς το φύλο του σκηνοθέτη, πήρε το όνομα της μητέρας του- μιας δαπανηρής υπερπαραγωγής που έτυχε θετικής υποδοχής στις Κάννες και η οποία παίχτηκε μάλιστα πριν λίγους μήνες και στην ελληνική τηλεόραση) .

Δεύτερον, μελόδραμα με τα συνήθη στερεότυπα (ο καλός πλην πτωχός και κατά κανόνα όμορφος νέος, η καλή πλην πλούσια και σχεδόν πάντα εκτυφλωτικής ομορφιάς νέα και ο κακός, αλαζόνας πλούσιος πεθερός). Ή μια άλλη εκδοχή με τον καλό, την καλή και τον κακό αντίζηλο που σκαρώνει διάφορα, από τον να βάζει διαβολές στον καλό ανταγωνιστή μέχρι να οργανώνει απαγωγή της πρωταγωνίστριας ή ακόμη και ερωτικά δράματα με πατριωτικά θέματα που θυμίζουν… Φώσκολο της δεκαετίας του 1970 (προσωπικά πάντως δε θα είχα καμία αντίρρηση να δω μια τέτοια ταινία, εάν επρόκειτο για το «Pukar», μόνο και μόνο για την πιο γοητευτική «σκοτεινή» περσόνα, της Madhuri Dixit).

Τρίτον, κοινωνικές «καταγγελίες», συνήθως χοντροκομμένες που παραπέμπουν σε «σοσιαλιστικό ρεαλισμό» προηγούμενων δεκαετιών, ενώ ακόμη και αριστουργήματα αυτής της κατηγορίας, όπως π.χ. το «Mother India» με τους Nargis και τους Sunil Dutt και Rajendra Kumar, σήμερα θα φάνταζαν αναχρονιστικά.

Αυτή την εντύπωση έχουν πολλοί στην Ελλάδα, ακόμη δε και υποτιθέμενοι «σινεφίλ», οι οποίοι στην καλύτερη περίπτωση θα παρακολουθήσουν μια ινδική ταινία για να διασκεδάσουν με το… φολκλόρ, ενώ αρκετοί από όσους είναι εξοικειωμένοι με το κεφάλαιο αυτό, βλέπουν μόνο τη μία όψη του Bollywood (η οποία πάντως ισχύει) ως μέσου πολιτικής και κοινωνικής χειραγώγησης. Και εννοούν προφανώς τον εθνικιστικό κινηματογράφο που προασπίζεται τις παραδοσιακές ινδουιστικές αξίες. Πράγματι, υπάρχουν πολλές ταινίες, όπου ο «κακός» έχει συνήθως δυτικό (κατά προτίμηση αμερικανικό) παρατσούκλι για όνομα, έχει δυτικές συνήθειες (π.χ. πίνει αλκοόλ) ή στη  καλύτερη εκδοχή έχει απλώς «παρασυρθεί», π.χ. επιστρέφοντας από την Αγγλία όπου σπούδασε ξέχασε τα τοπικά έθιμα, τους ινδουιστικούς ηθικούς ή και ενδυματολογικούς κώδικες («Μπρούκληδες» τους ονόμαζαν στην Ελλάδα πριν μερικές δεκαετίες) και χάρη στους ηθικούς και καλούς χαρακτήρες επανινδοποιείται. Όμως υπάρχει και η «άλλη όψη», αυτή του προοδευτικού ινδικού κινηματογράφου που θα μας απασχολήσει παρακάτω.

Έτσι λοιπόν στο πρώτο αυτό μέρος του αφιερώματος στο Bollywood θα αναφερθώ περιεκτικά και ενδεικτικά στον παρεμβατικό ρόλο του στα κοινωνικοπολιτικά πράγματα της πολυπληθέστατης αυτής χώρας.

Ένας χώρος ο οποίος προσφέρει έδαφος για «κοινωνική καταγγελία» και που όμως συχνά απευθύνεται σε «γερά στομάχια» είναι το σωφρονιστικό σύστημα.

Με το θέμα αυτό καταπιάνεται η ταινία του Nagesh Kukunoor‘s «Τeen Deewarein» μια «μαύρη ιστορία» με τρεις θανατοποινίτες, τον δικηγόρο – ποιητή Jaggu (Jackie Shroff) ο οποίος σκότωσε τη μοιχαλίδα σύζυγό του, τον απογοητευμένο από τον κόσμο λογιστή Nagya (τον υποδύεται ο ίδιος ο Kuhunoor) ο οποίος ισχυρίζεται πως είναι αθώος και δεν σκότωσε τη σύζυγό του αλλά ότι έπεσε θύμα ατυχήματος και τον μποέμ κλέφτη Ishaan (Naseeruddin Shah) ο οποίος σκότωσε έναν τραπεζίτη. Ο διευθυντής της φυλακής (Naseeruddin Shah) θεωρεί τη φυλακή ως μέσο σωφρονισμού και προετοιμασίας για επανένταξη στην κοινωνία υπό καλύτερες προϋποθέσεις και όχι ως κολαστήριο (θέμα που έχει αναδείξει και το Hollywood, όχι όμως με τις ανάλογες προεκτάσεις…). Ο Jaggu αποδέχεται μοιρολατρικά την ποινή που του έχει επιβληθεί. Ο Nagya θεωρεί ότι αδίκως καταδικάστηκε και παλεύει για να αποκατασταθεί η αλήθεια. Ο Ishaan πάλι ψάχνει τρόπο να δραπετεύσει. Οι τύχες τους ενώνονται κατά έναν περίεργο τρόπο, όταν μια κινηματογραφίστρια (Juhi Chawla) γυρίζει ένα φιλμ για αυτούς, περισσότερο για να ξεφύγει από τον αποτυχημένο γάμο της. Η αίτησή της για διαζύγιο δεν είναι άσχετη με τη γνωριμία της με τους τρεις κατάδικους, ενώ η ταινία εκτός από «σκοτεινή» είναι και κοινωνική (κρατική διαφθορά, οικογενειακή υποκρισία, κ.λπ.) και ηθογραφική, αλλά και αλληγορική και σε κάθε περίπτωση, κάθε άλλο παρά μια ταινία για να σκοτώνει κανείς την ώρα του.

Μια άλλη ταινία που άφησε εποχή όταν παίχτηκε πριν 3 δεκαετίες, ήταν το «Ek Bar Phirt».

Σε ένα έντονα παραδοσιαρχικό περιβάλλον, ειδικά σε θέματα οικογένειας, η επιλογή της πρωταγωνίστριας (την υποδύεται η Deepti Naval, η οποία εκτός από ηθοποιός έκανε καριέρα και ως ζωγράφος, φωτογράφος και συγγραφέας) να κοιμηθεί με ένα ξένο και να παρατήσει τον σύζυγό της ήταν –πόσο μάλλον εκείνη την εποχή (1979) και για τη συγκεκριμένη χώρα- μια μικρή «επανάσταση». Ο ίδιος ο σκηνοθέτης (Vinod Pande) είχε δηλώσει σε μία συνέντευξή του (http://www.indiantelevision.com/interviews/y2k2/director/vinodp.htm): «Δεν τρέφω κανένα σεβασμό για τη συμβατική μορφή του γάμου. Κανονικά, ο γάμος θα έπρεπε να είναι μια σχέση φιλίας όπου ο καθένας θα σέβεται την ελευθερία του άλλου». Ανάλογα θέματα, με έμφαση πάντα στην ηθική νομιμοποίηση σε κάποιες περιπτώσεις της συζυγικής απιστίας, πραγματεύονταν και άλλες ταινίες του Pande, όπως π.χ. στο «Yeh Nazdeekiyan» το 1982.

Η «ομερτά» των μεγαλοαστών στη συγκάλυψη των εγκλημάτων τους όπως π.χ. στο «Damini» που γύρισε ο Raj Kumar Santoshi το 1993 είναι ένα ακόμη θέμα: Ο μεγαλοαστός σύζυγος (Rishi Kapoor) και η οικογένειά του θα συμμαχήσουν εναντίον της συζύγου του Damini, την οποία υποδύεται η Meenakshi Sheshadri όταν θα καταγγείλει τον  ιασμό της οικιακής βοηθού από τον αδελφό του συζύγου της. Η ημερομηνία του βιασμού συμπίπτει με μία από τις δύο – τρεις μεγαλύτερες γιορτές στην Ινδία, το Holi (σηματοδοτεί τον ερχομό της άνοιξης) και οι συνειρμοί για τη θρησκευτική ευλάβεια με την οποία τηρείται ο διαχωρισμός των καστών είναι εύλογοι…  Άλλωστε, ο ίδιος είχε μιλήσει σε συνέντευξή του για τους ανθρώπους της θρησκείας που εμπορεύονται την κοινωνική τους θέση, δηλαδή την κάστα των βραχμάνων (http://ww.smashits.com/news/bollywood/interview/4591/rajkumar-santoshi.html) ενώ έχει πραγματευτεί συχνά το θέμα της εκματάλλυσης της κάστας και της θρησκείας από την ανώτερη τάξη (http://www.glamsham.com/movies/scoops/05/apr/22santoshi.asp).

Θα ήταν ασυγχώρητη παράλειψη να μην αναφερθώ στον φεμινισμό όπως έχει περάσει μέσα από το Bollywood, καθώς όλοι λίγο πολύ γνωρίζουμε για τη θέση της γυναίκας στην ινδική κοινωνία είτε πρόκειται για τις σημαδεμένες από το βιτριόλι της πεθεράς νύφες που ο πατέρας τους αθέτησε την υπόσχεσή του για το ακριβές ποσό της προίκας είτε για τις χήρες που αφήνονται να ζήσουν ζητιανεύοντας είτε ακόμη για την ελεύθερη επιλογή συζύγου. Στις ταινίες αυτές θα πρέπει να μνημονευθεί κατά την προσωπική μου άποψη πρώτη από όλες τις ταινίες το «Mirch Masala» του Ketan Mehta, ο οποίος έχει βραβευτεί σε διάφορα διεθνή φεστιβάλ κινηματογράφου (της Ναντ, της Μόσχας, κ.λπ.) ενώ η συγκεκριμένη ταινία απέσπασε το πρώτο βραβείο στο βεστιβάλ της Χαβάης. Στην ταινία, παραγωγή του 1985, η κεντρική ηρωίδα (σε αντίθεση με πολλές ταινίες του Mehta όπου πρωταγωνίστησε η σύζυγος του, εδώ τον πρώτο ρόλο κράτησε η Smita Patil) Sonbai αντιστέκεται την εποχή της αγγλικής αποικιοκρατίας στη σεξουαλική παρενόχληση του φοροεισπράκτορα (τον υποδύεται ο Naseeruddin Shah) ο οποίος όπως και οι συνάδελφοί του συνοδεύονταν από ενόπλους και συνηθέστατα ζητούσαν κάτι περισσότερα από τους φόρους… Η Sombai χαστουκίζει τον sudebar (φοροεισπράκτορα) και αναζητεί άσυλο σε μια βιοτεχνία επεξεργασίας τσίλι και μπαχαρικών. Ο δάσκαλος του χωριού ο οποίος είναι και οπαδός του Gandhi και η σύζυγος του δημάρχου μαζί με άλλες γυναίκες παίρνουν το μέρος της Sombai ενάντια στον φοροεισπράκτορα, τους ένοπλους στρατιώτες και τον δήμαρχο. Σημειωτέον, ότι οι δύο πρωταγωνιστές, ο Naseeruddin Shah και η Smita Patil είχαν ξαναπαίξει μαζί σε ταινίες με φεμινιστικά μηνύματα, στο βραβευμένο Aakrosh του Govind Nihalani και στο Nishant του Shyam Benegal που το 1976 είχε πάρει στις Κάννες τον Χρυσό Φοίνικα.

Στους «καταραμένους» ήρωες του ινδικού κινηματογράφου ανήκουν ο Vijay (τον υποδύεται ο Guru Dutt) στο «Pyaasa» (ταινία του 1957) το ζευγάρι του παράνομο και της πόρνης (Sunil Dutt και Wahheda Rahman) στο «Muhje Jeene Do» του 1963 και ένα μωρό (ο Master Bunty) σε μια πρωτότυπη ταινία του 1966 όπου προσπαθεί να επιβιώσει μόνο του στην πόλη (Aakri Khat του 1966) ενώ ενδιαφέρουσα είναι η οπτική μέσα από την οποία εξετάζει τον θεσμό του γάμου ο Manu Roy στην τριλογία Anubhav, Avishkar και Grihapravesh.

Και μιας ο λόγος για πόρνες, αρκετές από τις γοητευτικότερες ηθοποιούς του Bollywood έχουν υποδυθεί το ρόλο της πόρνης όπως η Tabu ( Chandni Bar ) η Madhuri Dixit (Devdas) η Kareena Kapoor (Chameli) και στη συνέχεια η Sushmita Sen ενώ και ένα από τα πρώτα ονόματα της δεκαετίας, η Priety Zinta έχει παόξει έναν ανάλογο ρόλο.

Αυτά προς το παρόν για τον ινδικό κινηματογράφο, για το Bollywood όμως σκοπεύω να επανέλθω σύντομα…